Natəvan bu pessimist ovqatlı qəzəli yazarkən eynilə Hüseyn Cavidin "Şeyx Sənan" dram əsərinin kor personajı kimi "Nə eşq olaydı, nə aşiq, nə nazlı afət olaydı! Nə xəlq olaydı, nə xaliq, nə eşqi - həsrət olaydı!" acısını inildəyirdi. Qadın səadətini yaşamayan bu xanım sevmədiyi kobud, laqeyd bir kişi ilə eyni damın altında yaşamın dözülməzliyini qəzəl diliylə çatdırmağa çalışırdı. Dərdinin, içini inlədən acısının quş olub pərvazlanması üçün sözləri sətirlərə düzürdü. "Dürrü yektanın" belə bir taleyə layiq olmadığı gerçəkliyini də dərk edirdi. "Baxın, bu Natəvan zarə, günü bəxtim kimi qarə. Gəzər Məcnuntək avarə, mənim naşad olan könlüm" deyirdi.

Sovetlər dönəmində Xurşudbanu Natəvan azad qadın obrazı olaraq ədəbiyyata gətirilir və tədqiq edilirdi. Daha çox tanınmış fransız yazıçısı Aleksandr Düma ilə üz-üzə əyləşib şahmat oynamaq cəsarətində olan Azərbaycan qadını kimi qələmə verilirdi. Bəli, sovetlər dönəmində belə qadın obrazlarına ehtiyac var idi. Bu anlamda Xurşudbanu Natəvan əsl tapıntı idi. Burada söhbət təkcə üz-üzə oturmaqdan yox, xarici dildə rahat danışıb, şahmat oyunundan xəbərdar olan kübar bir qadın gerçəkliyindən gedir. Elə Fransa kimi uzaq bir diyarda Ümmülbanunun da özünü itirməməsinə səbəb təhsilli olması idi. Demək ki, valideynin övladına verəcəyi ən gözəl varidat elmdir.

Hacı Zeynalabdin Tağıyev və digər milyonçular Bakı üçün nə qədər önəmli idisə, Xurşudbanu Natəvan da Qarabağ bölgəsi üçün olduqca vacib şəxs idi. "Kaspi" qəzetinin 1911-ci il 146 nömrəli buraxılışında oxuyuruq: "Qarabağla birlikdə Zaqafqaziyanın sənət sahibləri onun (Xurşudbanu Natəvan) himayəsinə sığınırdı".

Natəvan mesenat idi. O, varını, malını döşəyinin altında gizlədənlərdən deyildi. Qadına "zəifsən" deyənlərin, mətbəxə kilidləyənlərin, şəxsi fikirdən məhrum edənlərin, onu kişinin əmlakı sayanların qarşısında cəsarətli qadın möhtəşəmliyində görünürdü, onlara meydan oxuyurdu. Yol çəkirdi, körpülər salırdı, bulaq tikdirirdi, park saldırırdı, su anbarı, hamam, buzxana tikdirirdi, Şuşaya içməli su çəkdirirdi, məktəb binasının tikilməsi üçün yardım ayırırdı. Uzaq şəhərlərdə oxuyan azərbaycanlı tələbələr üçün, yoxsul alim, şair və sənətkarlar üçün əlindən gələni əsirgəmirdi. Eyni zamanda ədəbiyyatın çiçəklənməsi üçün də töhfələr verirdi. "Məclisi-üns" adlı ədəbi məclisin düzənlənməsində əmək sərf edirdi. Bu məclis təkcə şeirləşmə, ixtilaf məclisi deyildi. Burada söz adamları tərcümələrlə, klassiklərin əsərlərinin təhlili ilə məşğul olurdular. Təsadüfi deyil ki, F.Köçərli Natəvan yaradıcılığının coşqun çağlarını, Qarabağda ədəbi məclislərin fəaliyyət dövrünü "XIX əsr ədəbiyyatının xoşbəxt zamanı" adlandırmışdı.

İctimai həyatda uğura imza atanların şəxsi həyat axsamalarını oxuduqda pərişan olmamaq mümkün deyil. Təsəvvür edin, bir tərəfdən Natəvan xoşməramlı əməlləri ilə enerji toplayıb ruhlanırdı, digər tərəfdən isə iki izdivacdan dünyaya gələn övladlarının əmlak bölgüsü uğrunda davalarının şahidi olub tükənirdi. Və yaxud ikinci dəfə ailə qurduqda nəslinin nümayəndələrinin Xan qızının öz mərtəbəsindən yox, rəiyyətdən birisi ilə ailə qurması qınağının altında əzilirdi. Bu qınaq və dedi-qodu o qədər davam edir ki, böyük oğlu ailəni tərk edib gedir. Ardından isə o, azyaşlı oğlunu itirərək əbədi olaraq qəm dəryasına mübtəla olur. Dərin depressiyanın nəticəsində yaranmış can ağrıları ilə əlləşməyə başlayır. Tərəfindən yazılmış saysız qəzəllər bu ağrını, övlad itkisinin acısını ovundura bilmir. Xan qızı Natəvan şam kimi günü-gündən əriyib yox olmağa başlayır.

Bilmirəm, Natəvanın taleyində baş verənlərin səbəbkarı özüydümü, ya yox. Bunu psixoloqların "həyatına nəyi çağırarsansa, o da gələr" məntiqinə əsaslanaraq söyləyirəm. Hər halda, insanın bu dünyada ən böyük işi səadətə yetmək, xoşbəxtliyə nail olmaqdır. İnsan əzab çəkmək üçün doğulmayıb, bu qətidir. Uydurulmuş əzab ssenariləri isə utopiyadır. 

Qəribəsi odur ki, bundan öncə Natəvanın məzarı yadelli işğal nəticəsində nə qədər tənha idisə, indi də Qələbəyə baxmayaraq sümükləri yadellilərin əlində sızıldamaqdadır. Qəribə taledir. Bu yaxınlarda Azərbaycan əsilli məşhur fransız fotoqrafı Rza Diqqəti Ağdamda olarkən Natəvan məqbərəsində törədilən erməni vandalizmi haqqında sosial şəbəkə üzərindən paylaşım etməsi ilə goreşən ermənilərin Ağdamda İmarət məzarlığını xarabaya çevirməsi dəhşətini bizə çatdırdı. Hələ bu azmış kimi, növbəti xəbər ümumiyyətlə məntiqimizi, ağlımızı alt-üst etdi. Xəbərdə deyildi ki, goreşən ermənilər Xurşudbanu Natəvanın qəbrini açıb sümüklərini götürüblər. Bunun hansı düşüncə ilə, ya düşüncəsizliklə edilməsini qətiyyən anlamıram. Buheç bir əxlaqa, heç bir məntiqə sığmır. Niyə belə olsun ki?..

İndi kimi günahlandıraq, dövranımı, taleyimi? Bilmirəm. Bildiyim odur ki, Xurşudbanu Natəvan indi də yeni bir tale gərdişinin ölümdən sonrakı aqibətini yaşamaqdadır... Yenə də "Yazılsa nöqtəbənöqtə, deyilsə hərfbəhərf, Qurtarmaz həşrə qədər hali-macərası gülün...".