Son üç ədəbiyyat istiqaməti – cərəyanı haqda danışacağıq.

Modernizm, postmodernizm, metamodernizm.

Modernizm –  tərz fərqidir.

Postmodernizm – inkar və istehzadır.

Metamodernizm – yenilənmədir.

Bu üç cərəyan təkcə ədəbiyyatda deyil, bütün sahələrdə öz ifadəsini tapıb. Mədəniyyətin hər növü özündə çağdaş dünyanın müxtəlif istiqamətlərini əks etdirir. "Modernus” – "çağdaş” sözündən yaranan modernizm cərəyanını ədəbiyyatda  Kafka, Prust, Coys, Virciniya, Platonov, Bulkaqov, Kamyu kimi imzalar təmsil edib. Xırdaca mistika: Coys və Virciniya Vulf eyni ildə doğulub eyni ildə də ölüblər.  

Bulqakovun fantast yazıçı kimi təqdim edilməsi heç kimi çaşdırmasın. Ədəbi cərəyan və ədəbi janr ayrı-ayrı anlayışlardı. Bu məsələn çox vaxt qarışdırırlar deyə,  kimin hansı janra, hansı cərəyana aid olmasını anlamaq çətinləşir. Ədəbi cərəyan bir-birinin ardınca gələn, biri digərinin yerinə başqa baxış bucağı təklif edən dünyagörüş fərqləridir. Ədəbi janr isə yazıçının seçdiyi sahədə forma və məzmun fərqidir, bir növ əsərin cinsidir. Sevgi, mistika, detektiv, triller, fentezi və s.  Bulqakovun fantastlığı rejimi aldatmaq cəhdi idi. Hərdən kiminsə şəxsi obyektinə basqın edən, kimisə ilişdirib tutduran gizli qüvvə haqda eşidəndə, Bulqakovun ört-basdırla təsvir etdiyi, əslində, çox aydın görünən bandası yadıma düşür. "Master və Marqarita” metaprozanın, hətta özündən illər sonra yaranacaq hipertekstuallığın təməlini qoyub.  

Modernizm struktur və stil özəlliyinə görə müəyyən edilir. Coys tamamilə yeni romançılıq strukturu yaratdı. Özünəqədərki roman ənənəsini alt-üst etdi. Coys təkcə mövzusuna, dramaturji xəttinə görə deyil, strukturuna görə bütün yazıçılardan fərqləndi. Coysu oxumaq asan deyildi. Təxminən bunu heca şeirlərindən sərbəst şeirə keçidlə tutuşdurmaq olar. Heca şeirinə öyrəşmiş oxucu sərbəst şeiri öncə qəbul etmirdi. Zamanla öyrəşdi, ciddiliyini etiraf etdi. Coys prozanın "sərbəst şeir”ni yaratdı. Onun nəsri ədəbiyyatın təhlil laboratoriyasında obyektə çevrildi. Coys yeni beyinlə, yeni ədəbiyyat və dünya təsəvvürü ilə meydana atıldı. Eləcə də Virciniya Vulf. Fikir və duyğuların axını Virciniyanın nəsrini fərqli etdi, modernizmin banilərindən birinə çevirdi. Virciniya Vulfa qədər  hər şey hadisə üzərində qurulurdu. O isə ədəbiyyatın hadisədən düşüncəyə keçid mərhələsi oldu. Burada ruh və beyin var. Oxucunu gərginlikdə saxlayan axıcı hadisə ardıcıllığı yoxdu. İnsanın içi, düşüncələri var. Onun düşüncə üzərində qurduğu nəsr sözsüz ki, romançılığın strukturuna da təsir edirdi. Hadisələri, bu hadisələrin təsvirini, onlara olan münasibəti yazarkən alınan strukturla, duyğuların təsvirini yazarkən alınan struktur arasında fərq təbii şəkildə yaranır. Məsələn, bir sevgi romanında obrazların tanışlığı, başlarına gələn hadisələr, ayrılıq və birləşməyəcən olan bütün proses təsvir edilirsə,  bu, əvvəli, ortası və sonu olan dramaturji xətt üzrə yazılır.

Düşüncə axınında isə yazıçı əvvəl-orta-son ardıcıllığını pozur.

Coys məhz bunu etdi. Modern əsər – istənilən yerindən açıb oxuduqda maraqlı ola biləcək əsərdi . Bu mənada Kamyunu da mütləq vurğulamaq gərəkdi. Kamyu məhz istənilən hissəsini oxuyanda maraqlı olan yazıçıdı və həqiqi modernistdi. Azərbaycanda modern ədəbiyyatın təməlini qoyan Axundov sayılsa da, dünyada modernizm cərəyanı Axundovdan sonrakı illərə aid edilir. Bu açıdan Kafka da modernizmə yol açan yazıçı hesab edilir. Buna görə də biz cərəyanların təmsilçilərini Umberto Ekonun baxışı ilə ifadə edəcəyik. Nə zaman yaranması ilə yox, hansı formada yaranması ilə.  Ə.Haqverdiyev, C. Məmmədquluzadə, Ə. Ağaoğlu yaradıcılığında həm modern, həm də postmodern elementlər olsa da, onları indiki zamandan kənarda saxlayıb çağdaş yazıçılar sırasına göz atacağıq.  70 il Sovetlər Birliyinin ideoloji təsirində olan ədəbiyyatımız azadlığın verdiyi sənət həzzini yaşaya bilmədi. Bu səbəbdən bir az da hər şey bir-birinə qarışmış durumdadı. Mövlud Süleymanlını, Kamal Abdullanı, İsa Muğannanı, Yusif Səmədoğlu, Anarı modern ədəbiyyatın üzvləri saymaq yanlış olmaz.

Kamal Abdulla yaradıcılığındakı eksperimentallıqla demək olar ki, bütün müasirlərindən fərqlənir. Kamal Azərbaycan ədəbiyyatı üçün həm modernizmdə, həm postmodernizmdə  (mifə, inancların qarşıdurmasına olan ironiyası ilə) olduqca maraqlı irs yaradıb.

Vaqif Səmədoğlunu, Afaq Məsudu da modernizmə örnək gətirmək olar. Afaq Məsudun "Sərçələr” hekayəsi Virciniya Vulfun "Özünə aid bir otaq” ideyasının dilimi kimi görünsə də, feminen motivi ilə maskulinliyə, patriarxa etiraz kimi struktur olaraq modern, inkarçılığı ilə postmoderndir.

Vaqif Səmədoğlunun əyyaş Hüseyni  Mirzə Cəlilin Kefli İsgəndərinin reinkarnasiyası sayıla bilər. Mövlud Süleymanlı, Kamal Abdulla, İsa Muğanna yeni struktur fərqləri ilə əvvəlki sosrealizm yazarlarından seçilirlər. Baxmayaraq ki, bu yazıçılar da Sovetlər dönəmində yaradıcılığa başlayıb, tərzləri fərqlidi. Mövlud Süleymanlının "Köç” romanı Azərbaycan ədəbiyyatının  ən ecazkar, texnikasına görə əllə toxunmuş kimi iç-içə işlənmiş cümlələri ilə yüksək peşəkarlıq nümunələrindən biridir.  Strukturu ilə modern, məzmunu ilə etnogen roman olan bu əsər  Qabriel Qarsia Markesin  "Yüzillik tənhalıq” romanının azərbaycan dilindəki təzahürü kimidir. Anaxaqanlıq ənənəsinin, "təbiət ana” fəlsəfəsinin təzahürü olan hər iki əsərdə böyük bir nəslin mərkəzində dayanan, törəmənin dayaq nöqtəsi olan müdrik nurani qadın obrazı və onun ətrafında baş verən hadisələr bu iki əsəri bir-birinə hədsiz bənzər edir. Ancaq Mövlud Süleymanlının ustalıqla işlətdiyi saf türkcəsi əsəri azərbaycanlılaşdırır.

Postmodernizm  bir az irəli gedərək təkcə tərz yox, həm də yanaşma fərqi ilə ortaya çıxdı. Çoxunun gözündə bu cərəyanın konkret konsensusu müəyyən edilməmiş qaldı. Postmodernizm minillik narrativləri, inancları, dəyərləri gülünc vəziyyətdə qoydu, inkar etdi, onlarla məzələndi, onları ifşa etdi. Hətta onları söydü. Postmodernizm bir növ manerizmin yeni təzahürüydü. Bədən və ruh anlayışı, insan və təbiət münasibətləri, yer və göy sevgisi arasındakı harmoniyanın itməsi, doqmaların dağıdılmasıydı. Özəlliklə din, mentalitet, tarix, millilik kontekstində inkarçılıqdır. Əsərdə inkarçılıq, inqilab elementləri yoxdursa, o əsər postmodern deyil. Postmodern ənənəvi daxili süjeti də inkar edir. Modernizmdən postmodernizmə keçidi Uilyam Berrouz yaradıcılığı ilə bağlayırlar. Berroz "Bit nəslinin” nümayəndələrindədir. "Bit”çilərin postmodernizmin inkişafında rolu var. "İtirilmiş nəsil” də adlandırılan bu yazarlar nəsli apolitik, bohem, inkarçı tərzləri ilə bütün ədəbi mədəni ənənəni alt-üst ediblər. Bunun alternativi Azərbaycanda AYO  məktəbi ilə qoyulub. Azad Yazarlaq Ocağının üzvləri bir vulkan kimi püskürdülər ədəbi mühitimizdə. Provokativ, diskursiv müzakirələrə səbəb olan fikirlər, yazılarla tufan qopardılar. Onları da "itirilmiş nəsil” hesab edənlər var idi.  AYO-nun məzələnmədiyi tema yox idi. Rasim Qaraca, Həmid Herisçi, Murad Köhnəqala, Nərmin Kamal, Seymur Baycan, Əli Əkbər, Günel Mövlud kimi son dərəcə maraqlı bir komanda – bir növ azərbaycanın "bit”çiləri aktiv, cəsarətli yazıları ilə, beyin fırtınası yaradan meydan sulamaları ilə həm mətbuatın, həm ədəbiyyatın yeni dilə, tərzə, duruşa keçid mərhələsi oldu. Bu qrupdan təsirlənən bütöv bir mədəniyyət yarandı. Daha sonra ədəbiyyata gələn imzalar da dağıdıcı cəhdləri ilə bu xəttin davamçılarına çevrildi.

Şəhriyar Del Geraninin "İntihar hörükləri”ni, Dilqəm Əhmədin " İmtina”sını da siyahiyə əlavə  etmək yerinə düşər. "İntihar hörükləri” ideya və forma olaraq postmoderndir. Yüksək peşəkarlıqla yazılmasa da, ötürdüyü mesaj yenidir. Görüşdüyü qadınların saçlarından kəsib saxlayan gənc sonda özünü bu saçlardan düzəltdiyi hörüklə asır. Qapalı, tərpənməz mentallığı olan cəmiyyətdə belə bir kişi obrazı yetişmir. Bu əsərdəki obraz yazıçının vaxtı-vaxtında ailə quran, cəmiyyətin onun üçün müəyyən etdiyi yaş və zaman kəsiyində etməli olduqlarını edən , doqmatik həyat tərzindən kənara çıxa bilməyən, heç vaxt fərd sevgililiyi yaşamayan kişi obrazına etirazıdır.

Dilqəmin "İmtina”sında isə hər şeydən imtina var. Əsərin qəhrəmanları olan gənclər sonunda ideologiyadan, milli mübarizədən, təbliğ edilən dəyərlərdən, azadlığın özündən belə imtina edirlər.  Onlar aldanırlar. Onlar saxta mübarizəyə cəlb edilirlər. Onların gəncliyi bu aldanışda itir.  Günlərin biri günü bütün uğrunda yaşadıqları amalın hipnoz, yalan olduğunu anlayıb boşluğa düşürlər. Və bu boşluqda yazıçı  imtina təklif edir. 

Seymur Baycanın yaradıcılığı isə postmodernin bütün qatlarını ifadə edir. Əsərlərində həm fraqmentalizm, həm kollajlar, həm əlaqəsizlik, həm fikir axını, həm spontanlıq həm də inkarçılıq var. Seymur milli, dini, mental, dünyavi nə varsa, hər şeydən imtina edir. Hər şeylə məzələnir. Sevgidən belə imtina var Seymurun yaradıcılığında. Seymurun bütün kitablarında böyük, qutsal sevgi çox rahatlıqla qurban veriləcək nəsnəyə çevrilir, təsadüfi qapılma kimi təsvir edilir.   

Dünya ədəbiyyatında postmodernə keçid absurd teatrın təmsilçilərindənolan Samuel Bekket yaradıcılığıyla da bağlanır. Bizdə eyni işi Vaqif İbrahimoğlu "Yuğ” teatrını yaratmaqla gördü. "Yuğ”  yeni mərhələ oldu. Umberto Ekonun postmodernizm haqqında fikri yerinə düşər: "Modernizm özündən əvvəlkini yox edə bilmədi. Postmodernizm modernizmə cavabdı: yox edə bilmirsənsə, ona yenidən ironik yanaşacaqsan, sadəlövhcəsinə yox, anlaqlı”.  Ekonun postmodernliyini nədədir?  Sadə izah verək. "Qızılgülün adı” romanında kilsənin ifşası, minillik inancların saxtakarlığı, kilsənin müqəddəsliyin, ruhsallığın yox,  eybəcərliyin məbədi kimi təqdim edilməsi. Əsərdə qızılgüldən danışılımır. Qızılgül simvolikası əsərin özündə deyil, verdiyi mesajdadır. Rozenkreyserlik adlı bir dini orden var. Onlar qarşılarına xristianlığın təkmilləşməsini məqsəd kimi qoyublar. Rozenkreserliyin simvolu olan qızılgül daha dərinlərə enmək, hadisələri qat-qat araşdırmaq anlamı verir. Bir də savaşa qarşı qızılgüllə çıxmaq mesajı ötürür.  Burada inqilab motivi var, dəyişimə səsləyiş var, amma bu inqilab zopa təklif etmir. Məsələn, Saakaşvilinin hakimiyyətə qızılgüllə gəlməsi kimi. O, tərəfdarları ilə qızılgül götürüb parlamentə girdi. Saakaşvili tam bir metamodern siyasətçi idi. Çünki təkcə dağıtmırdı, yerinə yenisini tikirdi.  

Sonra postmodern yerini metamodernə verdi.

Metamodernizmin ən böyük özəlliyi postmodernin inkar etdiyi dəyərlərə yenidən baxışdı; ailə, tarix, din, irq; sevgi, mənəviyyat, dürüstlük, xeyir və s.   

Metamodernizm dəyərləri danmağı yox, yeniləməyi təklif edir.  Metamodernist sayılan yazıçı Deyv Eqqers isə özünü heç bir cərəyana aid etmir. "Mən bu günün yazıçısıyam, yeniyəm” deyir. Yeni yazıçı – metamodernist, bir az da altruistdir. O, insanlarda xeyirə, dürüstlüyə ehtiyacın olması mesajını verir. Metamodernist deyir ki, dağıtmaq yaxşı deyil, dağıtmaq şərin işidi. Bəşəriyyətin xeyirə ehtiyacı var. Özü əzab çəksə də, oxucusunu depressiyaya salmamağa, "hər şey bitdi, yeni dünyada artıq yaxşı adamlara, mənəviliyə yer yoxdu” qənaətini dəyişməyə çalışır. "Belə deyil!” –  deyir.  Eybəcər reallıqları göstərir, amma bu reallıqları dürüstlüyə, həqiqətə olan ehtiyac fonunda ortaya qoyur. "Doğru yol” axtarır.  Hətta çıxılmaza dirənəndə belə bunu zarafata salır. Deyv Eqqers yazır:  "Hər ağrının işıqlı tərəfini tapmaq olar - deyirlər. Son həftələr nədirsə, işıqlı tərəf tapmaq alınmır. Gerçəkdən, biz işıqlı tərəf tapmaq istəyirik, amma ha çalışırıq, heç nə tapa bilmirik”.  Çarəsizliyə belə yumorla yanaşmaq yeni yazarların özəlliyidir. Yeni yazarların öldürücü yumoru dəyərlərə yox, dəyərsizliyə qarşı qaldırılan üsyandır.

Varis Diriyenin "Səhra çiçəyi” avtobioqrafik  romanı dünya qadınları üçün ruhlandırıcı dalğaya çevrildi. Romanın "Harda yaşamağınızdan asılı olmayaraq uğur qazana bilərsiz, qaydalara yenilməyin” mesajı impulsvericidi.  

Zeydi Smit "Svinq vaxtı” romanında infantilliyin faciəsini, şoulaşmanın insana vurduğu zərbəni bütün detalları ilə göstərir. Devid Foster Uolles isə özü depressiyadan əziyyət çəkirdi. Ancaq oxucu bunu hiss etmirdi. Devid oxucunu ayaqda saxlamağa çalışırdı. İnsanlara yeni dövrün tələbi kimi sırınan mənəviyyatsızlığı "bizi aldadırlar” ironiyası ilə alt-üst edirdi.  Sonunda depressiyaya dözməyib intihar etdi.

Kanonları inkar edən cərəyandan sonra metamodernizm bütün doqmaları yenilənmək təklifi ilə ortaya çıxır. Yeni dövrlə  (rəqəmsal, elektronik, nano) klassisizmi birləşdirir. Burada "anında insan” var. Dəyərlərə təkrar baxış var, postmodernizmdən fərqli olaraq, alternativ təklifi var, dəyərlərin interpretasiyası var. Bütün dövrlərin adamı Nitşe deyirdi ki, nə üçün yaşadığını bilən insan, "necə”nin cavabını da tapacaq. Metamodernizm necələrin cərəyanıdı. Əgər Freyd epoxasında bütün bədbəxtliklərin səbəbi seksual doyumsuzluqla izah edilirdisə, Viktor Frankl epoxasında bədbəxtliklərin səbəbi "məna”nın itməsi ilə izah edilirdi. Frankl  açıqlayırdı: "Həyatın mənası itəndə apatiya, mənəvi çöküş yaranır və bu, kütləvi intiharlara səbəb olur”.  

Bütünlükdə yeni dövr mədəniyyəti motivasiya üzərində qurulub. Mənəvi məktəblərə dönüş başlayıb. Stimullaşdırıcı treninqlər dəbə düşüb. Hindistanın, Çinin mənəvi təlimləri -  caynizm, zen-buddizm populyarlaşıb. Bu yaxınlarda Bakıya dəvət edilən hind ruhani hoca Sadhquru təlimləri ilə dünya səyahətinə çıxır. Onun ruhu acılardan azad edən meditativ təlimlərinə kütləvi şəkildə ehtiyacın olması, çağdaş insanın böhrandan əziyyət çəkməsinin göstəricisidir. Bu anlamda Oşoya olan ehtiyac da eyni məzmun daşıyır.  Bütün bunlar sözsüz ki, yeni ədəbiyyata da yansıyır. Ekhart Tolle "Yeni dünya” adlı  metamodernistik kitabında insan eqosunun qətli ilə məşğuldur. Onun nəzəriyyəsi insanı silkələyib ayıltmaq üçün əlindən gələni edir. Bu kitabda "eqo” insanın doqmalardan asılılığı nəticəsində formalaşan, "əsl olmayan kimlik” kimi ifadə edilir. Non-fikşn adlanan, bədiilikdən daha çox fikirlərin sadə əksini çatdıran elmi-kütləvi ədəbiyyatla yeni insan yetişdirməyə girişib.       

Metamodern öz disiplini ilə seçilir. Onun seçimi bədii yük yox, mənəvi yükdü. Metamodernizm özünün sıraladığı dəyərləri və ya ənənəvi dəyərlərə öz münasibətini alqoritmik səliqəyə salan dünyagörüşüdür. Yazıçı qoyduğu problemi çözür, təhlil düzəni ilə dəqiqləşdirir. Metamodernizm həyat tərzidi, dünyaya münasibətdi. O baş verənlərə laqeyd deyil, apolitik deyil, inkarçı deyil. O, yenilikçidi, hətta ideoloqdur. Yanlış olaraq postmodernin bitdiyini metamodernin başladığını deyənlər var. Bu mənada Ekonun heç bir cərəyan bitmir, hər dövrün öz postmoderni var, necə ki hər dövrün öz manerizmi var” fikrini yaza bilərik. Bugünkü təhlillə Servantesdə də, Markiz de Sadda da ayrı-ayrlıqda postmodern elementlər tapmaq olar. Sülh mövzusunda yazılan bütün əsərlər metamodern ideyasına uyğun ola bilər; Tarixi konfliktdən çıxış yolu kimi barış göstərilir. Metamodernin ən önəmli və onu sevimli edən cəhəti işığa inamdır, ümiddir, barışdır.

Çağdaş nəsrimizdə Cəlil Cavanşir, Sahilə İbrahimova, Səhər Əhməd, Kənan Hacı, Sevinc Pərvanə, Pərviz Cəbrayıl, İlqar Fəhmi kimi yazarların da adını qeyd etmək gərəkdir.  Onlar və adlarını çəkmədiyim bir çox yerli imza metamodern dövrünün yazarları olsalar da, əsərlərində metamodernistik element azdır. 

Sahilə İbrahimovanın sonuncu romanı "Şeyx” yazarın insanlığı klassik – saf, platonik eşqə çağırışdrı, dəyərlərə yenidən baxış təklifidir və onu yeni eşqlə paralel təqdim etməsi metamodernistik xəttdir. Elif Şafakın " Aşk” romanını xatırladan "Şeyx” dövrün sevgiyə olan inamını qaytarmaq cəhdidir, eşqin önündə sonsuzadək müxtəlif sərhədlərin - ailə, din, irq, savaş olmasına üsyandır.   

Yaxınlarda bir dostum çağdaş ədəbiyyat  haqda soruşdu. Kolleqalarımın kitablarından örnəklər gətirdim. Heyrətlə baxırdı. "Nə yaxşı oxumusan? Yazarlardan hansı çağdaş müəllifi xəbər alıram, oxumadığını deyir.  Bir-birini oxumur bizim yazarlar. Bu böyük bədbəxtlikdir" - dedi.  Yazının bu dəmində Latın Amerikası ədəbiyyatının taleyi ilə Azərbaycan ədəbiyyatının taleyini tutuşdurmaq istəyirəm. Bu haqda ayrıca yazım var; link burdadır: http://musavat.com/news/putine-bagislayacagimiz-o-kitab-aysel-elizadenin-essesi_433609.html

Latın Amerikasından dünya nəhəngləri çıxacağı onların öz ağıllarına da gəlməzdi. Kolonial komplekslə yaşayan, daim azadlıqları uğrunda savaşan xalqların yazıçıları da özgüvənsiz olur. Latın Amerikasının torpaqları qanla suvarılıb. İşğallardan ayıla bilməyən, cəhalət, yoxsulluq, talan altında olan ölkələrin yazarlarının nəsə ciddi bir iş görə biləcəklərinə inam yox idi.  Ta o zamanacan ki, onların əsərləri Fransada tərcümə edildi. ABŞ universitetlərinə mühazirə deməyə dəvət aldılar. Ta o zamanacan ki, kolonistlər onlardan "əl çəkdi və əl uzatdı”.  Onlar bir-birini oxumazdı, dünya nəhənglərinin yanında biz kimik - düşünərdilər. Dünyaya çıxdıqdan, başqa dillərə çevrildikdən sonra Qabriela Mistral, Markes, Lyosa, Borxes və digərləri bir-birini ciddi qəbul etməyə başladı.

Barak Obamayla görüşdə  Uqo Çaves uruqvaylı yazıçı Eduard Qaleanonun  "Latın Amerikasının kəsilmiş venaları” əsərini hədiyyə edir. Bu kitabda kontinentin bütün əzablı taleyi, işğal olunma tarixi yazılıb. Bu mənada Rəsulzadənin " Əsrimizin Səyavuşu” əsərini ruscaya, ingiliscəyə çevririb dünya siyasətçilərinə hədiyyə etməyimiz gərəkdir.  Ölkənin bərk-bərk bağlanan düşüncə qapıları açıldığı andan ədəbiyyatımız dünyada dövr edəcək.