Dil: "Molla Nəsrəddin" jurnalının Azərbaycan ədəbiyyatındakı ən mühüm xüsusiyyətlərindən biri Azərbaycan türkcəsi ilə nəşr olunmasıdır. Jurnalın nəşr fəlsəfələrindən biri ana dilində nəşrdir. Jurnalın naşirləri bu məsələdə heç vaxt güzəştə getmədilər. Jurnalın fəlsəfəsinin oxuculara çatdırıldığı ilk saydakı təqdimat yazısında "Molla Nəsrəddin" naşirlərinin dil məsələsindəki mövqeləri açıq-aydın ortaya qoyulur. "...Ey mənim türk qardaşlarım! Mən sizin ilə türkün açıq ana dili ilə danışıram. Mən onu bilirəm ki, türk dili danışmaq eyibdir və şəxsin elminin azlığına dəlalət edir. Amma hərdənbir keçmiş günləri yad etmək lazımdır: salınız yadınıza o günləri ki, ananız sizi beşikdə yırğalaya-yırğalaya sizə türk dilində lay-lay deyirdi, siz də sakitləşirdiniz" ("Molla Nəsrəddin",1906/1:2).

Bu ifadələrlə dövrün ziyalılarının türkcəyə və türklərə qarşı münasibəti həcv edilir və "Molla Nəsrəddin"-in türkcə nəşr olunacağı bildirilir. Jurnal türk dilinin qorunmasında da mühüm xidmətlər göstərdi. Jurnala nəşr üçün göndəriləcək yazı və şeirlərin türkcə olmasının lüzumluluğu ilə yanaşı, oxucu məktublarına da türkcə olmadığı təqdirdə baxılmayacağı oxucuya çatdırılırdı. "Jurnalın növbəti saylarında, hətta bütün fəaliyyəti boyu dil haqqında müxtəlif janrlarda saysız-hesabsız əsərlər nəşr olunmuşdur. 1906-ci ilin onuncu sayından başlayaraq oxucularına "idarəyə göndərilən məktub və məqalələr türkcə yazılmamışlarsa, nəşr edilməyəcəklər" fikri çatdırlmışdır" (Cəlal və d., 1982: 27).

Rus məktəblərində təhsil alan gənclərin türkcə danışmağa üstdən-aşağı baxan münasibəti, evlərində rus dilində danışması, molla və qazilərin də türkcə yerinə ərəb və farsca sözlərə üstünlük verməsi jurnalda ən çox tənqid edilən mövzular arasındadır. "Molla Nəsrəddin"in 27 yanvar 1907-ci ildə işıq üzü görən nüsxəsində Cəlil Məmmədquluzadənin "Hərdəmxəyal" təxəllüsü ilə yazdığı "Ana dili" adlı yazıda, universiteti yeni bitirmiş bir gənclə mollanın söhbətinə satirik tərzdə toxunulurdu. Molla ilə gənc bir müddət söhbət edərlər, amma hər ikisi də bir-birinin dediklərindən nəsə başa düşməzlər. Gəncin anası oğlundan hansı dildə danışdıqlarını soruşduqda ana dilimizdə cavabını alar.

"Qazi içəri girən kimi mən qabağa yeridim və dedim : salamməleyk. Cənab qazi mənə cavab verdi : ay əssəlamü əleyküm, ay xudahafiz, əhvali-şərif, ənasiri-lətif, maşallah, maşallah, Əxəvizadə neçə müddətdi müntəziri-vücudi-zicudunuz və müştaqi-didarınız idim, inşallah zati-alinizin məzacı-mübarəkləri salimdir. Mən bir şey başa düşməyib dedim : da". ("Molla Nəsrəddin", 1907/4:3).

1906-ci ilin on ikinci sayında isə "Mozalan"ın yazdığı "Vladiqafqazda tərəqqi" sərlövhəli yazıda, russevər kimi yetişən gənclərin iş yerlərinin, evlərinin adını və öz adlarını dəyişdirməsi məsələsi müzakirə olunurdu. Bu gənclər türklüklərindən və ana dillərindən utanmağa başlamışdılar. Bu insanlar sadəcə öz adlarını deyil, atalarının adını da dəyişərək rus olmağa çalışırdılar. Bu məsələ "Molla Nəsrəddin"in ilk saylarının ən çox müzakirə olunan mövzulardan biridir.

22 dekabr 1906-cı ildə nəşr olunan otuz səkkizinci sayın üz qabığında əks olunan karikaturada russevərlər və mollaların Azərbaycan türklərinin ana dilini zorla dəyişdirməyə çalışmasından bəhs edilirdi. Bu da jurnalın ana dil mövzusundakı düşüncələrinin və bu məsələyə verdiyi əhəmiyyətin göstəricisidir.

Dil məsələsində jurnalda dərc olunan yazılarda və şeirlərdə insanların xarici dilləri öyrənmələri tənqid edilmirdi. Xarici dil öyrənən insanların başqa millətlərin mədəniyyətlərinin təsiri altında qalaraq öz dil və mədəniyyətlərinə yuxarıdan-aşağı baxmaları həcv edilirdi.

Azadlıq: Azadlıq "Molla Nəsrəddin" jurnalında müzakirə olunan digər mühüm mövzudur. Jurnalın nəşr həyatına başladığı illər müxtəlif azadlıq hərəkatlarının başladığı dövrdür. Rusiyada 1905 və 1907-ci illər inqilablarının, İranda isə Məşrutənin fəallığı özünü göstərirdi. Osmanlı torpaqlarında da Sultan Əbdülhəmidin hərbi idarəçiliyinə qarşı başlayan yenilikçi və müstəqil fikirlər aktiv bir mərhələnin yaşanmasına səbəb olurdu.

"Molla Nəsrəddin" də dünyagörüşü və nəşr fəlsəfəsi baxımından bu innovativ fikirlərin yanında yer tuturdu. Jurnalın azadlıq meyilli nəşrləri xalqı bu barədə məlumatlandıraraq daha müasir həyat səviyyəsinə və formasına çatdırmağı qarşısına məqsəd qoydu.

Jurnalın ilk saylarından etibarən Rus İmperatoru və onun Azərbaycana təyin etdiyi idarəçilər, Sultan Əbdülhəmidin tətbiq etdiyi hərbi vəziyyət və İran mollalarının azadlıqları məhdudlaşdıran davranışı tez-tez lağa qoyulurdu. Firudin Hüseynov jurnalın bu məsələdəki nəşr fəlsəfəsini belə dəyərləndirir; " "Molla Nəsrəddin" ilk sayından etibarən əsrlərdən bəri zehinlərdə kök salmış mənfur susqunluq fəlsəfəsinə, zülmə boyun əymə siyasətinə qarşı kəskin ədəbi satira və öldürücü kinayə ilə mübarizə aparırdı" (Hüseynov, 1986:14). "Molla Nəsrəddin" jurnalının ilk sayındakı yazıların əksəriyyəti azadlıq və insanların oyanışı ilə əlaqədardır. "Molla Nəsrəddin teleqramları" sərlövhəli yazıda İslam coğrafiyasındakı azadlıq anlayışına satirik yanaşma nümayiş etdirilirdi.

"Peterburq – 30 mart – Bütün Rusiya sükunət içindədir, Qurd quzu ilə otlayır.

İslanbul – 29 mart – Osmanlı hökuməti tərəfindən küçədə gedərkən öskürmək qadağan edilmişdir.

Şamaxı – 30 mart – Müsəlmanlar inkişaf edir. Bir rus əczasına türkcə heç bir şey oxunmamaq şərtiylə qiraətxana açmaq icazəsi verildi" ("Molla Nəsrəddin", 1906/1:3).

Jurnalın müxtəlif nömrələrində müsəlmanların edilən hər cür haqsızlığa və zülmə qarşı səs çıxarmaması inkişafın önündəki ən böyük mane olaraq göstərilirdi. Bu məsələdə ən kəskin tənqidlər Cəlil Məmmədquluzadə tərəfindən edilmişdi. Tiflisdə rus idarəçilərin, Rusiyada isə Stolıpinin azadlığı məhdudlaşdıran fəaliyyətləri yazarın ən çox tənqid etdiyi mövzulardır. Azərbaycan türklərinin inkişafı, irəliləməsi və xalqın daha azad, daha müasir həyat səviyyəsinə, yaxşı təhsil səviyyəsinə çatması "Molla Nəsrəddin" yazarlarının ilk hədəfidir. Cəlil Məmmədquluzadə və Ömər Faiq Nemanzadənin jurnalı çıxarmaqda məqsədi də Azərbaycan türklərinin daha firəvan həyat sürməsi üçün mübarizə aparmaq idi.

Jurnalın ilk sayında verilən və Cəlil Məmmədquluzadənin öz adını açıq şəkildə istifadə etdiyi "Dil bəlası" adlı şeirdə xalqın azadlıq məsələsindəki rəftarı və idarəçilərin zülmü açıq şəkildə tənqid olunurdu.

"Ey dil, daha dinmə və sükut et, səni tarı,

Lal ol və danışma!

Sal başını aşağı və heç baxma yuxarı,

Lal ol və danışma!" ("Molla Nəsrəddin", 1906/1:7).

Cəlil Məmmədquluzadə torpaq ağalarına, xanlara və rus idarəçilərinə qəzavü qədərçi anlayışla boyun əyib, onlara müqavimət göstərməyən, haqqını müdafiə etməyən insanların, başqalarının boyunduruğundan əsla xilas ola bilməyəcəyini ifadə edirdi. İranda müvəqqəti təmin edilən azadlıq da tez-tez qara yumorla tənqid olunurdu. Bunun əsl azadlıq olmadığı və müsəlmanların bunlara aldanmaması gərəkdiyi vurğulanırdı. Jurnalın yeddinci sayındakı "İranda azadlıq" adlı yazıda İrandakı azadlıq və bu azadlıq anlayışının həm xalq, həm də idarəçilər tərəfindən qəbul edilmə tərzinə toxunulurdu.

Din: "Molla Nəsrəddin" jurnalının nəşr olunduğu dövrün siyasi və ictimai mühitində ən çox mübarizə apardığı məsələ, dini özünə qalxan edərək insanların vicdani duyğularını istismar edənlərdir. Xalqın dini duyğularını istismar edənlərə qarşı apardıqları mübarizəyə görə "Molla Nəsrəddin" naşirləri dinsizlikdə günahlandırılmışdır. Azadlıq, bərabərlik istiqamətindəki nəşrlərinə görə idarəçilərlə mütəmadi mübarizə aparan jurnal, din mövzusundakı nəşrlərindən ötəri də nüfuzlu din adamları ilə mübarizə aparmaq məcburiyyətində qalmışdı. Bakının və Təbrizin tanınmış din adamları "Molla Nəsrəddin" naşirləri və Cəlil Məmmədquluzadə haqqında ölüm fətvası vermişdi.

Jurnalın həm karikaturalarında, həm də yazılarında ən çox tənqid olunanlar molla və din adamlarıdır. Din istismarı edərək varlanan və özlərini ən böyük dindar olaraq göstərən mollalar, jurnalın yeddinci sayında yer alan "Qafqaz xəbərləri" sərlövhəli yazıda belə tənqid olunurlar; "Şahpirli məscidinin təmiri üçün üç min manat xərc çıxarıldı. Varlı və mötəbər bir hacı həm Allah, həm də millət yolunda xidmət etmək niyyəti ilə məhəllə xalqına xəbər verdi ki, məscidi mən öz cibimdən təmir etdirəcəyəm. Ancaq siz dörd min manat yığıb mənə verin, başqa şeyə qarışmayın. Xalq çox yoxsul olduğu üçün üç min beş yüz manat yığıb verdi hacıya, hacı əsəbiləşib pulu qəbul etmədi…" ("Molla Nəsrəddin", 1906/7:3).

"Molla Nəsrəddin", ilk sayından etibarən İslam dünyasının, xüsusilə də Azərbaycan türklərinin oyanışı üçün mübarizə aparırdı. Bu səbəbdən dini xalqın önünə bir mane olaraq qoyan və batil inanclarla dini inancları qarışdırıb cahil xalqı qorxudan, müasir təhsilə qarşı çıxan mollalar hər sayda mütləq "Molla Nəsrəddin"in tənqidinə məruz qalırdı. Bu vəziyyət həmin illərdə bolşeviklər tərəfindən din düşmənçiliyi hesab edilmişdi. Ancaq "Molla Nəsrəddin"in, xüsusilə Tiflisdə çıxan saylarında din düşmənçiliyi bəhs mövzusu deyildir.

Mollalar Quran təhsilini pula çevirəcək qədər irəli gedirdilər. Çoxlu pul alaraq varlı uşaqlarının bir neçə gün ərzində Quranı oxuyub bitirdiyini söyləməyə başlamışdılar. On beşinci sayda verilən "İdarədən" başlıqlı yazıda altı gün əvvəl Yasin oxuyan bir tələbənin müəllimin alacağı beş manata görə altı gündə Quranı necə bitirdiyindən bəhs edilir. "Buyurdu ki, haqqı təlimdən beş manat qalırdı, Quranı bitirdikdə almalıydım. Buna görə hər səhifədən bir sətir oxutdum, bu da kifayətdir" ("Molla Nəsrəddin", 1906/15:7).

Xurafatlar da "Molla Nəsrəddin" jurnalında tez-tez tənqid olunaraq insanların bu məsəldə şüurlanması üçün çalışılmışdır. Batil şeylərə inanmaq, elmdən uzaqlaşıb xurafatlardan fayda ummaq, din istismarçılarının müsəlmanlar üzərindəki oyunlarından və öz zənginliklərini artırmaq üçün qurduqları tələlərdən biri kimi qiymətləndirilmişdir. Bu tip insanlar xalqın öyrədilməsinə qarşı çıxır və xalqı oyandırmağa çalışan mətbu orqanları da dinsizlikdə günahlandıraraq onların bağlanılmasına çalışırdı. Doqquzuncu sayda mollaların və qazıların keçirdiyi yığıncaqda Molla Səftər qəzetləri və jurnalistləri xalqın zehinini bulandırmaqda günahlandıraraq, qəzetlərin mütləq bağlanması gərəkdiyini bildirir. Çünki "Molla Nəsrəddin" kimi nəşrlər onların dini ticari əmtəə kimi istifadə etməsinə mane olurdu.

İslam Coğrafiyası: "Molla Nəsrəddin" jurnalında müsəlmanların geridə qalmasına, müasir elmlərdən uzaq durmasına, insanlara verilən dəyərin azlığına İslam aləmindəki ən fundamental problemlər olaraq toxunulur. Jurnalda İslam dünyası baxımından Qafqaz, Osmanlı və İranı görərik. Bu regionda baş verən hadisələr, xalqın maddi və mənəvi vəziyyəti ictimai-satira jurnalı adlandıra biləcəyimiz "Molla Nəsrəddin"in səhifələrində özünə geniş yer tapırdı.

Jurnalın ilk sayında İslam dünyasındakı problemlər və ziddliklərin müzakirə ediləcəyi açıq şəkildə ifadə edilirdi. Birinci sayın üz qabığında yatan müsəlmanlar, ikinci sayda qoç döyüşdürən və öz aralarında dalaşan xalq, altıncı sayda özünü içki və əyləncəyə vermiş zənginlər, ziyalılar, qiraətxanalar, qumarxanalar və xalqı istismar edən mollalar jurnalın üz qabığındakı karikaturaların mövzusu olmuşdu… Azərbaycandakı bir hadisəyə müsəlmanların münasibəti nə idisə, İranda və Osmanlıda da eynidir. On doqquzuncu sayda verilən lay-lay xalqın yuxuya getməsini ifadə edirdi.

"Tərpənmə amandır bala, qəflətdən ayılma!

Açma gözünü, xabi-cəhalətdən ayılma!

Laylay, bala, laylay!

Yat, qal dala, laylay!

Aldanma ayıqlıqda fəraqət ola, heyhat!

Qəflətdə keçənlər kimi ləzzət ola, heyhat!

Bidar olanın başı səlamat ola heyhat!

At başını yat, bəstəri rahətdən ayılma!

Laylay, bala, laylay!

Yat, qal dala, laylay!" ("Molla Nəsrəddin", 1906/19:2).

Jurnalda İslam dünyasının qəflətdən ayılmaq və inkişaf üçün heç bir səy göstərməməsi və insanların boş şeylərin ardından getmələri də satira mövzusu edilirdi. Müsəlman məhəllələrində qiraətxanaların sayı getdikcə artır; fəqət buralarda qumar və əyləncədən başqa nəsə yoxdur. İnsanlar vaxtlarını ya heyvan döyüşdürərək, ya qumar oynayaraq, ya da mollaları dinləyərək keçirirlər. Müsəlmanlıqları ilə öyünənlər İslamiyyətə zidd hərəkətləri ilə həcv edilməkdən xilas ola bilməzlər. "Molla Nəsrəddin"in altıncı sayında verilən bu suallar, xalq arasında olduqca məşhur olan batil inancların və saxtakarlığın tənqidi baxımından diqqət çəkir.

"Sual 4: Dünyanı buynuzları üzərində saxlayan öküzün bir buynuzu Şamaxı zəlzələsində kökündən qırıldı… İndi bu öküzün neçə buynuzu qaldı?

Sual 8: Təbriz bazarında satılan çörəyin üçdə biri un, üçdə ikisi torpaqdır. Bu hesabla Azərbaycanın düzənlikləri və dağları neçə ildə yox olar?" ("Molla Nəsrəddin", 1906/10:6).

Müsəlmanların geridə qalması ilə yanaşı parçalanması, İran və Rusiyada yaşayan müsəlman xalqın başqa millətlərin hakimiyyəti altında yaşaması da İslam dünyası ilə əlaqədar müzakirə edilən mövzulardan biridir. On birinci sayda "Molla Nəsrəddin"in "Nəsihət" adlı yazısında, görmələri gərəkən işlər millət vəkillərinə izah edilərkən, onlardan gözlənilən ən mühüm işin İran və Azərbaycan arasına çəkilən sərhədin aradan qaldırılması olduğu deyilirdi. "Əvvəla: Tələb ediniz ki, İran məmləkəti ilə Qafqaz müsəlmanları arasındakı sərhəd götürülsün, belə ki, o tərəfdən bu tərəfə keçmək, əşya gətirmək, adam keçirməyə mane olunmasın" ("Molla Nəsrəddin", 1906/11:3).

Cəlil Məmmədquluzadə, Sovetlər İttifaqının qurulmasından, Azərbaycan cənub və şimal olaraq qəti sərhədlə ikiyə bölünməsindən sonra Cənub Azərbaycanın müstəqilliyi üçün çox mübarizə apardı və İrandakı türklərin müstəqil olmaları gərəkdiyini müdafiə edən bir çox yazı nəşr etdi. "Məmmədquluzadə 1925-ci ildə yazdığı məqalədə, Cənub Azərbaycanın İrandan ayrılması haqqında böyük arzusunu qələmə alaraq dərindən narahatlıq keçirirdi ki, bundan on beş il əvvəl şah hakimiyyəti və Təbrizdəki xarici konsulluqlar milli azadlıq hərəkatını qan dəryasında boğdular" (Mirəhmədov ,1988:14). Cəlil Məmmədquluzadə tərəfindən dilə gətirilməsə də, Şimal Azərbaycandakı azadlıq hərəkatı da bolşeviklər tərəfindən qanla yatırıldı və böyük bir millət illərlə başqa xalqların hakimiyyəti altında yaşamaq məcburiyyətində qaldı.

"Molla Nəsrəddin" jurnalının səkkizinci sayının üz qabığında verilən karikaturada İran və Rusiya arasına çəkilən sərhəd təsvir edilirdi. Bu karikatura həm parçalanmanın, həm də iki ölkə arasındakı inkişaf fərqinin göstəricidir. Rusiya tərəfdə əli silahlı növbətçi varkən, İran tərəfdə izdihamlı qrup sərhədi daşlayır.

Qadın: "Molla Nəsrəddin"də Azərbaycan türklərinin sosial həyatına dair ən çox yer verilən mövzu qadının mövqeyidir. Bu mövzuya yalnız Azərbaycan türklərinin qadına yanaşması kimi toxunulmurdu. Bütün İslam dünyasında qadına qarşı olan mənfi münasibət jurnal yazarlarının tənqid etdiyi ən mühüm ictimai mövzu idi. Cəmiyyətin qadına baxışı, qadınların həyatın içindən uzaqlaşdırılıb evlərə qapadılması, qız uşaqlarının çox kiçik yaşlarda zorla evləndirilməsi tez-tez qara yumorla tənqid olunurdu. 20-ci əsrin əvvəllərində cəmiyyətin ən böyük problemi olaraq diqqət çəkən və jurnalda da mütəmadi olaraq işlənən cahilliyin ən böyük səbəblərindən biri də, cəmiyyətin qadına baxışında yatırdı. Təhsilsiz qoyulan qadınların ana kimi yetişdirdiyi nəsillər cahillik bataqlığına sürüklənir və cəmiyyət irəliləmək əvəzinə davamlı geriləyirdi. "Çox güclü və təsirli satira jurnalı olan "Molla Nəsrəddin" milli və siyasi mövzularda son dərəcə həssas siyasət izlədi. Dövrün bütün reformist ziyalılarında olduğu kimi, Cəlil Məmmədquluzadə də "Molla Nəsrəddin" imzasıyla qadın haqqlarıyla əlaqədar yazılar yazdı" (Karagür, 2002:272).

"Molla Nəsrəddin" jurnalında qadın məsələsi ilə əlaqədar ən çox işlənən hal, qadınların təhsildən məhrum olması və ictimai həyatdan təcrid edilərək evlərə qapadılmsıdır. Jurnalın iyirmi səkkizinci sayında "Bir qadının cavabı" adlı yazıda, bir qadının izahı ilə Azərbaycan qadınlarının vəziyyəti ortaya qoyulur. "İyirmi dördüncü sayınızda yazıbsınız ki, qadınlar pul hesabı bilmirlər. Bunu siz yazmamalısınız. Qadınlar başlarına nə kül töksünlər, hansı məktəbdə qadınlara hesabı öyrədirsiniz ki, pul hesabını da bilsinlər…" ("Molla Nəsrəddin", 1906/28:3). İyirmi doqquzuncu sayda isə Xanpəri Bacı təxəllüsü ilə Çöhrəçi Xalanın bu yazısına cavab verilir.

Bu cavab o illərin ictimai quruluşunun ən gözəl tənqididir. "Ay qadın, səni görüm Zinus pirləri düşmənin olsun, səni görüm qiyamət günü rus qadınlarıyla həşr olasan, səni görüm bu dünyada mömin adamlara həsrət qalasan, ey başı daşlı! Sənin üzündə məgər bir azca həya yoxmuş ki, kişilər kimi qəzetlərə kağız yazırsan" ("Molla Nəsrəddin", 1906/19:3-6).

"Molla Nəsrəddin" jurnalında qadınlarla bağlı toxunulan başqa mövzu da, qızların çox kiçik yaşda ailələri tərəfindən zorla yaşlı kişilərlə evləndirilməsidir. Qız uşaqlarının evləndirilmə yaşlarının səkkiz və doqquz olması, qadının və qız uşağının heç bir dəyərinin olmadığını ortaya qoyurdu. Ümumiyyətlə, çox arvadlı ailə quruluşu da "Molla Nəsrəddin" jurnalının tənqidlərinə hədəf olurdu.

Jurnalın otuz yeddinci sayında çıxan "Doqquz yaşında" sərlövhəli yazı bu mövzuda ən yaxşı nümunədir. Burada bir hacının doqquz yaşlı Səkinlə adlı qızla nikah kəsmək üçün etdikləri təsvir edilir. Hacı hələ kiçik yaşda bir qız uşağı olan Səkinəyə elçi göndərir. Səkinə evliliyin və ərin nə demək olduğunu bilmədiyi üçün qəbul etmir; lakin atası onu hacıyla məcbur evləndirir. Evləndikdən sonra belə nə baş verdiyini başa düşməyən Səkinə, oyun oynamaq və evinə getmək üçün hacıdan icazə istəyir. "…Ertəsi gün xəbər çıxdı ki, sən Nurməhəmmədin doqquz yaşlı Səkinə adlı qızına elçi göndərib istəmisən, sonra mən eşitdim ki, Səkinənin anası qızına: ‘Səni ərə verirəm' deyib. Səkinə: 'Ərə vermək nə demək?' soruşub. Sonra eşitdim ki, anası: ‘Getdikdən sonra öyrənərsən' deyib. Sonra eşitdim ki, Səkinə başlayıb ağlamaya və anasına deyib ki: ‘Ana, ərin nə demək olduğunu mənə başa sal…" ("Molla Nəsrəddin", 1906/37:6). Cəlil Məmmədquluzadənin Molla Nəsrəddin təxəllüsü ilə yazdığı "Qız və nənə" şeiri də, qızların kiçik yaşda ərə verilməyə görə üzləşdiyi çətinliklərdən bəhs edir...

Müsəlman qadınlarının çətin həyatları, geyim-kecimləri və həyata baxışları karikaturalara da mövzu olmuşdur. On birinci sayın arxa qabığında, evdə çətinliklər içində uşağıyla birlikdə gözləyən bir qadın və onu rus qadınla aldadan əri, on beşinci saydakı karikaturada isə atın üstündə saz çalaraq gedən kişi və onun yanında qucağında uşağıyla gedən qadın, on yeddinci sayda çarşaflı qadınların bazardakı halları təsvir edilmişdir. Həm yazarlar, həm də rəssamlar, müsəlman qadının həyat tərzi ilə əcnəbi qadınların həyat tərzlərini müqayisə edərək, müasir həyatda qadının yaxşılaşan mövqeyinin müsəlman qadınlar üçün də olmasına çalışırdılar.

Təhsil: "Molla Nəsrəddin" jurnalında toxunulan ictimai mövzulardan biri də təhsildir. 19-cu əsrin əvvəlləri Azərbaycanda təhsil sahəsində mühüm dəyişikliklərin və inkişafın baş verdiyi bir mərhələdir. Bu regionda müasir mənada ibtidai məktəblər ruslara aid idi. 1800-1840-cı illər ərzində bir çox rus məktəbinin Azərbaycanın müxtəlif bölgələrinə yayılmasına baxmayaraq, türklərə aid müasir məktəblər, demək olar ki, yox səviyyəsində idi. Bununla yanaşı, müasir elmlərdən uzaq, köhnə üsulla təhsilə davam edən mədrəsələr də, yeni üsul məktəblərin açılması qarşısındakı ən böyük mane idi. "Ruslar tərəfindən Azərbaycanda açılan ilk rəsmi məktəb 1830-cu ildə Şuşada fəaliyyətə başlayan qəza məktəbidir. Bundan sonra 1831-ci ildə Nuxa, 1832-ci ildə Bakı, 1833-cü ildə Gəncə və 1837-ci ildə Şamaxı və Naxçıvan şəhərlərində məktəblər açılmışdı" (Akpınar, 1994:36). 20-ci əsrin ilk illərində isə müasir məktəblərlə mədrəsələr arasındakı mübarizə daha da nəzərə çarpan hal aldı.

Molla Nəsrəddinçilər milli dəyərlərə sahib və müasir mənada təhsil verəcək azəri məktəblərinin sayının artırılaraq daha müasir təhsil səviyyəsinin əldə edilməsi gərəkdiyini müdafiə edirdilər. Jurnalın yazarları/şairləri özlərini cəmiyyətin inkişaf prosesindən məsul tutan ziyalılardır. Molla Nəsrəddinçilərə görə, cəmiyyəti şüurlandıraraq müasir millətlər səviyyəsinə çatdırmağın ilk mərhələsi doğru və müasir təhsildir. Təhsilin müasirləşdirilməsinə "Molla Nəsrəddin"in səhifələrində müxtəlif formalarda toxunulurdu. Bu səbəbdən mollaların təhsil forması, mədrəsələri öz ticarətxanaları kimi istifadə etmələri və müasir elmlərə qarşı göstərdikləri düşmənçilik tez-tez tənqid olunurdu. Azərbaycan türklərinin bir yerdə yaşadığı rus, erməni və gürcülərlə müqayisədə təhsil məsələsində daha şüursuz olması, uşaqlarının, xüsusilə də qız uşaqlarının təhsilinə əhəmiyyət verməməsinə ictimai tənqid olaraq təhsilin işləndiyi hər yazıda və şeirdə toxunulurdu. On dördüncü sayda "Lağlağı" təxəllüsü ilə yazılmış "Axund ilə keşişin moizəsi" sərlövhəli yazıda, bir erməni ilə bir müsəlmanın milli dəyərlərə baxışı dilə gətirilərək müsəlmanların geridə qalmalarının səbəbi ortaya qoyulurdu. "Keşiş yüksək səslə kəndlilərə bu sözləri deyirdi; ‘Erməni millətinin dünyada üç qiymətli uşağı var, vətən, millət və dil və nə qədər ki, biz bu üç sevimli uşağın yolunda fəda olmağa qadirik… Molla Qurbanqulu kəndlilərə deyirdi; ‘Ağacın altına, suyun kənarına bövl etmək düzgün deyil… Çərşənbə, Cümə axşamı günləri hamama, qəbirisitanlığa gedilməz, çünki bu günlərdə cinlər və divlər qəbirisitanlığa və hamama yığışın əylənərlər, çünki bu günlər onların bayramıdır…" ("Molla Nəsrəddin", 1906/14:2-3).

Jurnalın iyirmi birinci sayında Cəlil Məmmədquluzadənin "Molla Nəsrəddin" təxəllüsü ilə yazdığı "Səyahətnamə"də, təhsilin türklər arasındakı dəyəri və əcnəbilərin təhsilə verdiyi əhəmiyyət ortaya qoyulurdu. Tiflisdəki Gimnaziyaya (ilk və orta dərəcəli məktəb) tələbə qeydiyyatı zamanı məktəbin rus, erməni və gürcülərlə dolu olduğu, lakin müsəlmanların uşaqlarını bu məktəblərə qeyd etdirmək üçün hansısa səy göstərmədiyi haqqında danışılırdı. Müsəlman məhəlləsindən keçən səyyah onların bir dərvişin ətrafında yığışdıqlarını görür. Müsəlmanların mollaya verdikləri suallar belədir; "Biri molladan bunu soruşdu: Hörmətli molla, bizə dəccalın eşşəyinin nə rəngdə, nə formada olduğunu de…" ("Molla Nəsrəddin",1906/21:7).

"Məktəblərin tərəqqisi" sərlövhəli yazıda isə mədrəsələrin gülünc halı ortaya qoyulurdu. Mollalar mədrəsələri ticarət yeri, şagirdləri də kölə kimi istifadə edirdilər. Onlar tələbələri al-ver işlərində, ev təmirlərində və heyvanlara qulluq işlərində istifadə etməkdən çəkinmirdilər. Bunları etməyənlərə verdikləri cəzalar isə ağıla gələn şeylər deyildir. "Molla Nəsrəddin"in tənqidlərinə o illərin ən mühüm təhsil vasitəsi olan falaqa da tuş gəlmişdi. Mirzə Ələkbər Sabirin yazdığı "Mən dərsdən niyə qaçdım" adlı yazıda, uşaqlarını müasir məktəblərə göndərmək üçün mollalardan icazə alanlar məzhəkəyə tutulur. Mollalar müasir təhsili uşaqların dinsiz olaraq yetişməsinin tək səbəbi hesab edirdilər.

Kəndli və işçi haqqları: "Molla Nəsrəddin"də xalqın əməyinin qorunması və haqqının kimsə tərəfindən qəsb edilməməsi məsələsində çoxlu sayda yazı, şeir və karikatura nəşr edilmişdi. Jurnalın 20-ci əsrin ilk illərindəki siyasi hadisələr və nəşr siyasətindən ötəri, xüsusilə bolşeviklər tərəfindən bolşevik mətbuatına yaxın qəbul edildiyini bilirik. Jurnalın bu illərdə bolşevik düşüncəyə yaxın hesab edilməsinin mühüm səbəblərindən biri, xalqa zülm edərək onların zəhmətini oğurlayan torpaq ağaları və zənginlərlə apardığı mübarizədən qaynaqlanır. " "Molla Nəsrəddin" işçi və kəndlilərin zillətdə, istismarda, ağır ehtiyac içərisində olduğunu təsvir etməklə məhdudlaşmamışdı. Onları bu vəziyyətə salan mühiti də qamçılayır, dövlət quruluşunu, onun məclisini, Çarlığın milli qırğın siyasətini, polis idarələrini… Bütün inqilab əleyhdarı gücləri ifşa edirdi" (Cəlal və d., 1982:34-35). Amma Molla Nəsrəddinçilərin torpaq ağaları və zənginlərə qarşı apardığı mübarizəni tamamilə bolşevik anlayış ilə üst-üstə qoymaq mümkün deyildir. Çünki, xüsusilə Tiflisdə nəşr olunduğu illərdə "Molla Nəsrəddin" jurnalı dünyagörüşü və nəşr fəlsəfəsi ilə bolşevik deyildir. O, hər sahədə milləti geri salan səbəblərlə mübarizə aparırdı. Çar Rusiyasının təyin etdiyi idarəçilərə, onların xalqın əməyinə hücum etməsinə, torpaq sahiblərinin hökumətlə əlbir olub insanları kölə kimi işlətməsinə və haqqlarını qəsb etməsinə qarşı aparılan mübarizə, bütün sahələrdə Azərbaycan türklərinin oyandırılma səyi kimi qiymətləndirməlidir.

1905-ci ildə başlayan fəhlə hərəkatları və bu hərəkatların nəticəsi olaraq ortaya çıxan siyasi və iqtisadi dəyişiklikər, "Molla Nəsrəddin"in səhifələrində satira elementi kimi yer alırdı... On ikinci sayda verilən karikaturada, haqqlarını tələb etdikləri üçün əsgərlər tərəfindən döyülən işçilər təsvir edilirdi. Karikaturanın altındakı "Bu fələk tərsinə dönür indi, işçi də özünü daxili-insan edir indi" ifadəsi, fabrik yiyələri və hökumətin işçiyə baxışını gözəl ifadə edirdi. On səkkizinci sayın arxa qabığında verilən karikaturada isə, torpaq sahibi ilə bir kəndlidən bəhs edilir. Torpaq sahibi eşşək kimi təsvir edilir. Kəndli və işçinin əzilməsini, haqqını tələb edərkən üzləşdiyi çətinlikləri izah edən bu nümunələrin sayı jurnalda olduqca çoxdur.

Nəticə

Azərbaycan ədəbiyyatının ilk satira jurnalı olan və "Molla Nəsrəddin Məktəbi" adıyla ədəbi mühit meydana gətirən "Molla Nəsrəddin", 20-ci əsr ədəbi, siyasi və ictimai həyatında mühüm təsirə və yerə malikdir. Mühüm siyasi dəyişiklərin baş verdiyi bu dövr, Azərbaycan türklərinin gələcəyi baxımından da nəzərə çarpan dəyişikliklərə səhnə oldu. Bu illər azadlıq hərəkatlarının genişlədiyi, işçi qiyamlarının artdığı və Çar Rusiyasının artıq son günlərini yaşadığı mərhələdir. "Molla Nəsrəddin" jurnalı belə bir siyasi mühitdə türklərin və müsəlmanların oyanması və digər millətlərin səviyyəsinə çata bilməsi üçün mübarizə aparırdı. Jurnalın ilk sayından etibarən müsəlmanların geri qalma səbəbləri böyük cəsarətlə müzakirəyə açıldı.

Azərbaycandakı təhsilin ürək ağrıdan vəziyyəti, müsəlman xalqın təhsilə əhəmiyyət verməməsi, qızların uşaq yaşda evləndirilməsi, qadınların sosial nizam içində heç bir hüquqa sahib olmaması "Molla Nəsrəddin" jurnalında Azərbaycan türklərinin ən mühüm ictimai problemləri kimi ələ alınırdı.

Jurnalda Çar Rusiyasına qarşı aparılan mübarizə də tez-tez işlənən mövzular arasındadır. Hökumət adamlarının, torpaq ağaları və yerli zənginlərlə əməkdaşlıq edərək xalqı əzmələri, millət vəkili seçilənlərin öz mənfəətləri xaricində heç bir şeylə maraqlanmamaları da tez-tez həcv edilmişdir.

Molla Nəsrəddinçilərin ən böyük mübarizəsi, dini inhisarı altına alaraq xalqın mənəvi duyğularını istismar edən mollalar və hacılarla oldu. Bunlar xalqın oyanması qarşısında mane hesab edilirdi. Molla Nəsrəddinçilərin din adamları ilə olan bu mübarizəsi, xüsusilə sosialistlər tərəfindən dinə qarşı mücadilə kimi qiymətləndirilirdi, lakin Tiflisdə nəşr olunan saylarında bu mücadilənin dinlə deyil, dini sui-istifadə edənlər və xurafatlarla aparıldığı açıq şəkildə görülür. "Molla Nəsrəddin" bu mübarizəsindən ötəri çox sayda düşmən qazandı. Həm mollalar, həm də hökumət adamları və zənginlər tərəfindən mütəmadi təqib edilmiş, bəzi sayları yığdırılmış, bəzilərinin də nəşrinə belə icazə verilməmişdi. Jurnalın dördüncü sayında verilən "Məni niyə döyürsünüz?" sərlövhəli yazıda Molla Nəsrəddin özünə qarşı olan bu düşmənçiliklərin səbəbini açıqlayır. "A mollalar, məni niyə döyürsünüz? Olmaya məndən qorxursunuz? Olmaya qorxursunuz ki, əyilib camaatın qulağına bir neçə söz pıçıldayam, bir neçə mətləblərdən agah edəm?" ("Molla Nəsrəddin", 1906/4:2).

"Molla Nəsrəddin" jurnalı, milli elementlərə verdiyi dəyər baxımından da Azərbaycan türklərinin həyatında mühüm yerə malikdir. Bu xüsusiyyəti ilə yalnız Azərbaycanda deyil, İran və Anadoluda da olduqca təsirli olmuşdur. Ana dil məsələsinə verdiyi əhəmiyyət onu Türk dünyasında mühüm bir yerə oturtdu. "Molla Nəsrəddin" müasir həyatın və müasir təhsilin İslam və Türk dünyasına yerləşməsi üçün mübarizə aparan, müasirliyin simvolu olan jurnaldır. O illərdə "Molla Nəsrəddin" jurnalında müzakirə edilən və satira elementi olan mövzular bu gün də Türk və Müsəlman coğrafiyasının ortaq problemləri kimi qalır.

"Molla Nəsrəddin" jurnalının və Molla Nəsrəddinçilərin digər mühüm xüsusiyyəti də meydana gətirdikləri ədəbi məktəbdir. Tiflis ədəbi mühitində çox güclü mövqeyə sahib olan Cəlil Məmmədquluzadə və Ömər Faiq Nemanzadə kimi güclü şəxsiyyətlərlə yanaşı, əsl şöhrətə "Molla Nəsrəddin" jurnalında qovuşan Mirzə Ələkbər Sabir kimi adlar "Molla Nəsrəddin" jurnalının ətrafında yığışaraq ədəbi bir məktəbin nümayəndələri oldular. Bu baxımdan "Molla Nəsrəddin" jurnalı, 20-ci əsr ədəbi, siyasi və ictimai həyatına istiqamət verəcək qədər güclü jurnal olmağı bacardı.

Ədəbiyyat

ƏKBƏROĞLU, Həbibbəyli İsa (1996), ""Molla Nəsrəddin" jurnalında Nəsrəddin Xoca ənənələri", Ankara: Mədəniyyət Nazirliyi: 25-28.

AKPINAR, Yavuz (1994), Azəri ədəbiyyatı araşdırmaları, İstanbul: Dərgah Nəşrləri.

CƏLAL, Mir, Firidun Hüseynov (1982), 20-ci Əsr Azərbaycan Ədəbiyyatı, Bakı: Maarif Nəşriyyatı.

HÜSEYNOV, Firidun (1986), "Molla Nəsrəddin" və Molla Nəsrəddinçilər, Bakı: Yazıçı Nəşrləri.

KARAGÜR, Nəsrin Sarıahmetoğlu (2002), ""Molla Nəsrəddin" jurnalında qadın məsələsinin əksi", Türk Kültürü İncelemeleri, No.7:267-284.

Qurbanov, Şamil (1992), Ömər Faiq Nemanzadənin seçilmiş əsərlərinə ön söz, Bakı: Yazıçı Nəşrləri.

MİRƏHMƏDOV, Əziz (1988), Molla Nəsrəddin, Ön söz, Bakı: Elm Nəşriyyat.

MOLLA NƏSRƏDDİN, 7 aprel 1906 - 29 dekabr 1906: ss.1-39; 6 yanvar 1907 - 30 dekabr 1907, ss.1-49.

VURĞUN, S., M. İbrahimov, M. A. Dadaşzadə (1960), Azərbaycan ədəbiyyat tarixi, C. II, Bakı: Azərbaycan Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı.

ZAMANOV, Abbas (1985), Sabir bu gün, Bakı: Gənclik Nəşrləri.