Azərbaycan oxucusunun başı yaylıqlı, məhzun baxışlı, fağır görünüşlü təsiri bağışlayan, məzar daşına yazılmış bir şeirilə tanıdığı Pərvin Etisami həyat və yaradıcılığından çox heyf ki, xəbərsiz olduğumuz unikal bir şəxsiyyətdir. Əsil adı Rəxşəndə, ədəbi təxəllüsü Pərvin olan şairə sonralar təxəllüsünü rəsmiləşdirib. Güman ki, o yaşadığı dövrdə Pərvin oğlan adı olub və şairin ilk şeirləri yayılarkən bunların müəllifinin kişi olduğu zənn edilib. Hətta sonralar tanınıb məşhurlaşdığı dövrlərdə də düşmənçilik edənlər tapılır və Pərvinin bir şox şeiri başqalarının adına çıxarılır.

 

 

 

Tarixdə kişi adı ilə yazan yazarların sayı çox olub. Fransanın ilk qadın yazıçısı olaraq tanınan Amandina Avrora Lüsil Düpen 1832-ci ildə "İndiana” əsərini yazanda özünü Jorj Sand kimi qələmə verdi. Və qarderobunu kişi geyimlərinə dəyişdi. Bir-birinin ardınca yazdığı romanların gətirdiyi məşhurluq, özünün gözəllik və cazibəsi də heç nəyi dəyişmədi. Kişi dominantlığının hökm sürdüyü cəmiyyət onu Jorj olaraq da qəbul etdi və tarixdə də bu adla qaldı. Qadın yazarlara yönələn üstdən aşağı baxış Virciniya Vulf kimi nəhəngdən də yan keçməyib. Amandinadan üzübəri bu taleyi qərbli-şərqli bir çox qadın yazar yaşayıb. Azərbaycan folklorunda saysız-hesabsız nümunələr var ki, adını yazmağa cürət etməmiş qadın aşıq, ozanlarının beyin məhsulu, könül nəğmələridir.

Bir şeirində müəllifliyini dananlara, cinsiyyətinə şübhə ilə baxanlara tutarlı cavab verir Pərvin:

 

 

Kirli duyğulardan təmizlənərək,

  Könül aydınlığa qovuşsun gərək.

Pərvini bilginlər kişi sanmazlar,

    Çünki, o xatundur, qadın ruhu var.

 

 

1907-ci il martın 16 da ədəbiyyatın, mədəniyyətin, modern düşüncənin beşiyi olan ailədə dünyaya göz açan Pərvinin ailə şəcərəsi xeyli zəngindir. Onun təlim-tərbiyəsilə bilavasitə məşğul olan atası Yusif Etisami Aştiyani (Etisam-ül-Mülk) (1874-1938) Cənubi Azərbaycanın maliyyə mərkəzlərindən biri olan Aştiyan şəhərində anadan olub. Jurnalist, yazar, tərcüməçi, naşir, dövlət xadimi və 1910-cu ildə əsasını qoyduğu "Bahar” adlı aylıq dərginin təsisçisisi və redaktoru olub. İyirmi dörd səhifədən ibarət olan jurnal 1910-1911, 1921-1922-ci illərdə aylıq buraxılıb. Jurnalın ön sözündə yazıldığı kimi məcmuənin məqsədi müxtəlif elmi məqalələrin toplandığı forum düzəltmək, burada insanların ədəbi, etik, tarixi və incəsənət maraqlarına cavab verəcək qiymətli materiallar paylaşmaq olub. Edvard Qrenvil Brauna görə "Bahar” jurnalı "Çox müasir və avropalı” olub. (Edward G.Browne. A literary history of Persia. IV Cambridge University Press) Heşmat Müəyyad (Heshmat Moayyad) İranika ensiklopediyasında jurnalı "liberal və humanistik” kimi qiymətləndirib. Dərgidə nəşr olunan materialların əksəriyyəti Yusif bəy tərəfindən yazılır və ya tərcümə edilirdi. Burada qərb sivilizasiyasının tərənnümü mühüm yer tuturdu.

 

 

 

Yusif Etisaminin dörd cildlik tərcümə əsəri vardır. Viktor Hüqonun "Les Miserables”, Fridrix Şillerin” Qəbalə und Liebe”, Qasım Əminin "Təhrir əl-Mara” əsərlərini farscaya çevirmişdir.Yusif Etisami 1890-cı illərdə İranda ilk mətbəəni yaratmış şəxsdir. 1909-1912-ci illərdə İran parlamentinin üzvü olmuş, həmçinin müxtəlif vaxtlarda Təhsil nazirliyində çalışmış, Kraliyət və Məclis kitabxanalarının rəhbəri kimi çalışmışdır.Yusif Etisami XİX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərinin görkəmli ədəbi simalarından biridir. Anası Əxtər-ül-Muluk Etisami Qacar dövrünün şairlərindən olan Əbd-ül-Hüseyn Müqəddəm-ül-Ədalənin qızıdır. Pərvinin ata babası Mirzə İbrahim xan Mostavfi Etisam-əl-Mülk (yaxud İbrahim Etisami) İranın Azərbaycan vilayətinin maliyyə rəhbəri idi. Pərvinin əmisi Əbülhəsən Etisami (1903-1978) də dövrünün ünlü rəssam, xəttat, memar və romançısı olub. Tehran universitetində işləyən Əbülhəsənin sənət əsərləri 1958-ci ildə Brüsseldə keçirilən Ümumdünya sərgisində fərqli təqdimat nominasiyası üzrə qızıl medala layiq görülüb. Onun hazırladığı maketlər sonradan İran Milli Muzeyi tərəfindən alınıb və İslam incəsənəti bölməsinin daimi kolleksiyasına daxil edilib. Belə bir mühitdə böyüyən Pərvin uşaqlıqdan ədəbiyyata, xüsusən də şeirə həvəs göstərib, dünya görüşü klassik qərb və şərq ədəbiyyatının təsiri altında formalaşıb.

 

 

Pərvin üç yaşında olanda atası İran parlamentinə nümayəndə seçilir və bu səbəbdən Tehrana köçməli olurlar. Ərəb və ingiliscəni atasından mükəmməl şəkildə öyrənən Pərvini "İran Bethel” adlı "Tehranın Amerika məktəbi”nə göndərirlər. Pərvin şeir yazmağa yeddi yaşında başlayır və sonralar atasının yaxın dostları, İranın tanınmış ədəbiyyatçıları sayılan Əliəkbər Dehxuda, Məliküşşüəra Bahar, Abbas İqbal Aştiyani və Səid Nəfisi kimi şəxslərin yanında ədəbiyyat elminin incəliklərinə varid olmağa başlayır, şeirlərini onlara oxuyaraq onların dəstək və alqışlarını qazanır. Doqquz yaşında oxucular artıq onun yaradıcılığı ilə tanış olurdular. On bir yaşında böyük sənətkarların, klassiklərin əsərləri ilə tanış olub və çoxlu poeziya nümunələrini, o cümlədən Hafiz Şirazi və Sədi Şirazini əzbərdən bilirdi.

 

 

Pərvin Etisami də daxil olmaqla bir çox məşhurun məzunu olduğu Bethel məktəbi 1874-cü ildə ibtidai qız məktəbi kimi açılır. Sonra orta məktəb və lisey kimi genişləndirilir. 1888-ci ilə qədər yalnız avropalı və iranlı xristian tələbələri qəbul edən tədris ocağında təhsilin ilk illərində şagirdlərdən təhsil haqqı alınmır və onlar pulsuz yemək və geyimlə təmin olunurlar. 1889-cu ildə "İran Bethel” adı rəsmi olaraq təsdiq edilir. Məktəb 1891-ci ildə qızların təlim-tərbiyəsində tam ciddiyətilə uğur əldə etmək üçün öz şüarını təsdiqləyir. 1906-cı ildə qızlar üçün dərs deməyə təyin edilən Annie Voodman Stocking Boyce (7 yanvar 1880-26 yanvar 1973) 1949-cu ildə təqaüdə çıxana qədər burada çalışır. Annie Qacarların son dövrünün feminist təşkilatı olan "Anjoman-e horriyat-e zanan”nın (Qadınların Azadlığı Dərnəyi) fəal üzvü idi. Boyce eyni zamanda Tehrandakı Əlborz kollecində işləyir, kurslar tədris edirdi. Professor olan və dekan vəzifəsində çalışan həyat yoldaşı 1929-cu ildən həmin kollecin prezidenti vəzifəsini icra edirdi.

 

 

Annie-nin "Fars paytaxtında müsəlman qadınlar” (1930) "Krallar, kraliçalar və başörtülü xanımlar” (1933) kitablarında və ailəsinə yazdığı məktublarda o dövr üçün kifayət qədər material var. İran qadın fəalı İran Teymourtaş (1930-cu il məzunu), qabaqcıl sosial işçi, zadəgən qızı Sattareh Farmanfarmaian və digərləri bu məktəbin məzunları olub. Bethel məktəbinin məzunları 1920-ci ildən 1934-cü ilə qədər pedaqoq Annie Boyce tərəfindən təsis edilən, qadınlar üçün praktiki məsləhətlər, məzunlarla bağlı xəbərlər və Amerika ədəbiyyatından tərcümələr dərc edən farsdilli qadın jurnalı olan Aləm-e-Nesvan (Qadınlar dünyası) jurnalına rəhbərlik və nəşrini himayə ediblər. Bu jurnal dövlət tərəfindən maliyyələşdirilən bəzi mətbuat orqanlarından daha özgür söz haqqına sahib idi. Bethel məktəbi və onun səyilə yaradılan digər kolleclər Qacar və Pəhləvi sülaləsinin dövründə iranlı qadınların təhsilinin təkmilləşdirilməsində müstəsna rol oynayıb. Pərvin Etisaminin həyata olan baxışının formalaşmasında genetik kodlarla yanaşı pedaqoq Boyce və təhsil aldığı ortamın da mühüm təsiri olub.

 

 

 

Pərvin Kollec tələbələri içərisində istedadı, təhsilə bağlılığı, nizam-intizamı, məsuliyyəti və son dərəcə sayğılı davranışı ilə xarakterizə edilir. 1924-cü ildə təhsilini başa vurarkən məzunluq törənində çıxış edərək, toplumun qadınlar və onların təhsil almasına saymazyana yanaşmasını kəskin tənqid edir. Bir gənc qızın belə sərt çıxışı sonralar "Qadın və tarix elanı” adı ilə yaddaşlara hək olunur. Pərvinin həmin çıxışının bir parçası belədir:

"Xroniki Şərq xəstəliyinin müalicəsi yalnız təhsillə mümkündür; Kişiləri və qadınları əhatə edən və bütün zümrələrə fayda verən həqiqi təhsil. Böyük izzət və təsirləri ilə dünya tarixini bəzəyən əziz vətənimiz, İran. Qədim sivilizasiyası bu gün Avropanın girovluğunda qalan və onun nemətlərinə möhtac olan İran. İran əsrlər boyu dünyaya hökmranlıq edən əzəmət və qüdrətilə Şərqin əzab və məşəqqətlərinə böyük töhfə verib, indi öz itirilmiş keçmişini axtarır və səadət şahidini görməyə tələsir. Keçmişin xarabalıqlarını düzəltmək, indiki nöqsanları aradan qaldırmaq-gələcəyin firavanlığına hazırlaşmağın qarşısında hansı problemlərin dayandığı aydındır. İranlılar acizlik və cansıxıcılıqdan qurtulmalı və bu uçurumları tez və çevik keçməlidirlər. Ümid edirik ki, alim və mütəfəkkirlərin səyi ilə millətdə fəzilət ruhu yaranacaq və İranda qadınların iştirakı ilə mühüm ictimai islahatlar təmin ediləcək ”.

 

 

Tək bu abzasda səsləndirilən fikirlər yetərlidir ki deyək, Pərvin vətənini dərin məhəbbətlə sevən vətəndaş mövqeyində duran, onun qəhrəmanlıq tarixilə öyünən, qürur duyan şəxsiyyətdir. Onun bu münasibətinə görədir ki, İranda heç bir zaman onun milliyəti sorğulanmayıb və o, ölkəsinin ən ünlü, sevilən şairələrindən, ələlxüsus da vətəndaşlarından biri kimi əziz tutulub.

 

 

Bu dövrdə Pərvin şairlikdən əlavə fars və ingilis dili müəllimi kimi öz təhsil aldığı kollecdə çalışıb. Ən diqqət çəkən məqamlardan birisə Yusif Etisaminin Pərvinin yaradıcılığının kitab şəklində çap olunmasına izn verməməsidir. Böyük ehtimalla, onun bu qadağasının səbəbi qızını siyasi gücün basqısından mümkün qədər uzaq tutmaq arzusu olub. Saray şairəni bir neçə dəfə mükafatlandırıb. O, isə hər dəfəsində bu "hörmət” i geri çevirib. Siyasi baxışları daban-dabana ziddiyyət təşkil etdiyi hakimiyyətin verdiyi bu mükafatlar əslində onu susdurmaq, bir növ satın almaq məqsədi daşıyıb. Mənafeyinə uyğun gəlməyən söz-sənət, siyasət adamlarını bu yolla zərərsizləşdirmək isə mürtəce hakimiyyətlərin tətbiq etdiyi klassik yöntəmdir.

 

 

 

Bu dövrdə İranda baş verən siyasi və mədəni dəyişikliklər də Etisami yaradıcılığına təsir göstərmişdir. "Sərxoş, lakin agah” adlı romantik şeirlər məcmuəsi ona böyük şöhrət qazandırıb. Etisami tənha və təcrid olunmuş həyat sürürdü. Olduqca həssas xarakterli qadın olmaqla yanaşı qəddarlığa qarşı çıxan ən güclü ədəbi səsə çevrilir şairə. O, Güney Azərbaycandan olan ən görkəmli şairələrdən sayılır. Əsərlərini farsca yazsa da, doğma vətəni Azərbaycana bağlı olan Pərvin xanımın İranda qadınların acınacaqlı taleyinə həsr olunmuş təsirli şeirləri var. Onun yaradıcılıq tərzi insan duyğularını təbiət hadisələrinə bənzətməsi ilə seçilir. Ümumiyyətlə, Pərvin Etisaminin yazdığı iki yüzdən çox şeirin əksəriyyəti gündəlik problemlər və onların həlli ilə əlaqədardır.

Pərvin 1934-cü il İyulun 10-da atasının əmisi oğlu olan Fəzlullah Etisami Qorqani ilə ailə həyatı qurur, yoldaşı ilə birlikdə Kirmanşah şəhərinə gedir. Həyat yoldaşı ordu zabiti olmuş və Kirmanşah polis idərəsinin komandiri vəzifəsində çalışırmışdır. Ancaq bu evlilik yalnız iki ay sürmüş və sonra Pərvin ata evinə geri qayıtmışdı. Pərvinin qardaşının dediyinə əsaslansaq, şairin incə və azad ruhu ərinin quru, sərt xarakteri ilə uyğun deyilmiş və bu ruhsal, əxlaqi fərq 1935-ci il avqustun 6-da onların ayrılmasına səbəb olur. Pərvin bu ayrılıq barədə heç zaman, heç kimlə bir kəlmə belə danışmır.

 

 

Ey gül, bağ ara təhlükədən qeyri, nə gördün?

Neştər kimi sözdən, ləkədən qeyri, nə gördün?

Bəsdir bu qədər parladın ulduz kimi, ey ləl.

Yoxdur olanın, səksəkədən qeyri, nə gördün?

Düşdün çəmənə, leyk nəsibin qəfəs oldu,

Ey quş, burada mərəkədən qeyri nə gördün?

 

 

 

Bu acı olaydan sonra Pərvinin ədəbi-kültürəl yolu hamarlaşdı. Evlilikdən öncə toplumun durumunu da göz önünə alaraq, şeirlərinin çapı ilə razılaşmayan atası nəhayət ki, kitabın nəçrinə icazə verdi. Beləliklə Pərvinin ilk və tək şeir divanı 1935-də işıq üzü gördü. Bu divanda 6500 beyt şeir vardır ki, 238 qəsidə, qitə, qəzəl və məsnəvi çeşidlərini içərməkdədir, şair onları 30 yaşına çatmamış qələmə alıb. Bu şeirlərin bir çoxu İran qadınlarının acınacaqlı taleyinə həsr olunub. Pərvin həm də məşhur təmsil ustası kimi tanınır.

Pərvin Etisaminin əsərini qəzetdə o dövrlərin məşhur dilçi, tarixçi və tədqiqatçısı sayılan Səid Nəfisi təqdim etmişdi. Kitaba Məlikişşüəra Bahar ön söz yazıb "Milli Şura Məclisi” çapxanasında çap olmuşdu.

 

 

O dövrün Təhsil Nazirliyi də onu elmi-kültürəl xidmətlərinə görə üçüncü dərəcəli "Ləyaqət medalı” ilə təltif etdi; Amma Pərvin hökümətin bu qiymətini də qəbul etməyib və medalı almaqdan imtina etdi. Deyilənə görə, Rza şah da kraliçə ilə birgə övladlarına dərs demək üçün sarayla əməkdaşlıq etməyi təklif edib. Amma Pərvin bu təklifə də rədd cavabə verir ki, istibdada qarşı müqavimət göstərən birinin belə yerlərdə olması mümkün deyil. Hakim rejim Etisamini qətiyyən sevmirdi və bunu onun dəfninə göstərdiyi münasibətdə büruzə verdi. 1936-cı ilin iyununda ilk şeirlər toplusu nəşr olunduqdan sonra Pərvin Tehran Universitetinin (keçmiş Tərbiət Müəllim Universiteti, indiki Xarəzm Universiteti) kitabxanasında kitabxanaçı işləsə də, 9 ay sonra -1936-cı ilin sonlarında oradakı işinə son qoyur. Pərvin vaxtilə ehtiyatla və nəvazişlə qoruyub saxladığı bir sıra kitabın ön və arxa səhifəsinə şərhlər yazıb. Bu şərhlər yazılmış kitabların qiymətini nəzərə alaraq onlar Tehran Universitetinin Ədəbiyyat Kitabxanasında qorunmaqdadır.

                                                 

Davamı var…

http://qadinkimi.com/az/hakimiyyetin-verdiyi-bu-mukafatlar-eslinde-onu-susdurmaq-bir-nv-satin-almaq-meqsedi-dasiyib/

Kəmalə Səlim Müslümqızı

qadınkimi.az