Elm və mədəniyyətdəki inkşaf səadətimizə heç nə qatmayıb, əxlaqımızı pozub, zövqümüzü da korladığına görə öz yolunda heç inkşaf etməyən  saysız - hesabsız mütəfəkkir toplusuna nə deyək? Onlar ki, ordan-burdan oğurladıqları əsərlərilə elmlərin qapılarını qırıblar. Layiq olmadıqları məbədlərdə sonsuz sayda izdiham yaradıblar. Halbuki ədəbiyyatda inkişaf edə bilməyənlər elə başlanğıcda geri çəkilməli, cəmiyyətə faydası ola biləcək başqa işlər görməliydi. Bütün həyatı boyu bərbad bir yazıçı, bərbad bir həndəsəçi kimi qalan adam bəlkə də böyük ipək istehsalçısı ola bilərdi. 

Təbiətin tələbə yetşdirmək üçün yaratdığı insanların ustada ehtiyacı olmaz. Verulamlara (Frensis Bekon-red), Descarteslərə, Newtonlara heç kim rəhbərlik etməyib. Hansı rəhbər onları zəkalarının apardığı yerə apara bilərdi? Adi müəllimlər onların düşüncələrini öz dar düşüncələrinin çevrəsinə salıb adiləşdirməkdən başqa heç nə edə bilməzdilər. Onlar işləməyi rastlaşdıqları çətinliklərdən öyrənib, böyük məsafələri dəfələrlə belə çətinliklərlə qarşılaşaraq  qət ediblər.  Elm və  incəsənətlə məşğul olmağa böyük ustadların izlərilə gedərək onlardan irəli keçməyə qüdrəti çatanların icazəsi var.  

İnsan zəkasının abidəsini qoymaq sadəcə bir neçə şəxsiyyətin haqqıdı. Amma bu insanların zəkaları hesabına hər şeydən yuxarıda dayanmağa can atılırsa,  ümidləri üstələyən heç nəyin olmaması daha yaxşıdı. Onlar sadəcə buna möhtacdır. Ruh heç hiss etmədən məşğul olduğu işlərin səviyyəsinə alçalar və ya yüksələr.  Böyük adamları  böyük fürsətlər yaradır. Natiqlərin ən böyüyü Romada konsul, filosofların bəlkə də ən böyüyü İngiltərədə kansler olub. Bunlardan birinə hansısa universitetdə bir kürsü, digərinə akademiyaların birində maaş verilsəydi, düşdükləri vəziyyətdən ziyan görməzdilərmi, sizcə? Krallar fikirlərindən yararlanacaqları dəyərli insanları görmək üçün məclislərə təşrif buyursunar; Böyüklərin qürurundan yaranmış bir fantaziyaya aldanaraq, xalqı idarə etmək onu işıqlandırmaqdan, maarifləndirməkdən çətindir, deməsinlər. 

İnsanları yaxşılığa öz istəkləri ilə aparmaq güclə aparmaqdan nə qədər asan ola bilər? Krallar həqiqi müdriklərə saraylarında şərəfli yer versinlər; insanlara hikməti öyrədə biləcək, xalqın səadəti üçün işləyən alimlərə layiq olduqları ən gözəl mükafatı bağışlasınlar; yalnız onda, fəzilətin, elmin və iqtidarın əsl bir yarış eşqilə qeyrətə gəlib  insanları xoşbəxt etmək üçün razılaşaraq birləşib nələr edə biləcəyini  görərik. Amma iqtidar bir tərəfdə, elm və hikmət başqa tərəfdə qaldıqca müdriklər nadir hallarda böyük şeylər fikirləşəcəklər. Krallar nadir hallarda böyük işlər görəcəklər və xalq səfil, əxlaqsız və bərbad bir halda yaşayacaq. 

Bizim kimi Allahın yüksək qabiliyyətlər vermədiyi, böyük şərəflərə yüksəlmək üçün yaratmadığı adi insanlara  gəlincə,  elə olduğumuz yerlərdə qalaq. Yüksələ bilməyəcəyimiz və dünyanın bu günki vəziyyətində zəhmətə dəyməyəcək şöhrətin arxasınca qaçmayaq. Öz qəlbimizdə tapacağımız səadəti, başqalarının bizi bəyənməsində axtarmaq yararsızdı. İnsanlara vəzifələrini öyrətmək işini başqalarına həvalə edək, öz vəzifələrimizi yaxşı bilib onları düzgün yerinə yetirməyə çalışaq. Daha artığını fikirləşməyə  ehtiyac yoxdur. 

Ey fəzilət, ey bəsit ruhların yüksək elmi, səni tapmaq üçün bu qədər zəhmətə, illətə gərək varmı? Sənin prinsiplərin bütün qəlblərdə yazılı deyilmi? 

Qanunları öyrənmək üçün hər kəsin öz qəlbinə baxması, ehtirasların söndüyü anda vicdana qulaq asması bəs  deyilmi? Həqiqi fəlsəfə budur. Bunun  bizə bəs edəcəyini bilək; ədəbiyyat  aləmində əbədilik qazanan məşhur insanların şan-şöhrətini qısqanmadan özümüzü onlardan ayıraq; aramızdakı fərq, qədimdə iki böyük milləti bir - birindən ayıran şərəfli fərq olsun. Onların da biri yaxşı danışmağı, digəri yaxşı iş görməyi bacarırdı.