İradə TUNCAY,

"Ədalət" qəzetinin baş redaktoru

Adəm və Həvvadan sonra təbii yolla doğulmuş insanların hər birinin içində həm qadın, həm də kişi var. Yəni həm kişidən, həm də qadından yarandığımız üçün hər ikisinin genlərini də, xromosomlarını da daşıyırıq. Sadəcə ayrı-ayrı cildlərdəyik. Düzdür, burda da böyük fərq yoxdur. Onda bu əsrlər boyu davam edən diskriminasiyanın səbəbi nədir? Nəzərə alsaq ki, bəşəriyyətin ilkin inkişaf dövründə hakimiyyət qadınların əlində olub və bunun acısını kişilər heç cürə unuda bilmirlər. Ancaq bu bayram günü kişi-qadın, it-pişik davasını xatırlamaq istəmirəm. Qadın öz beynini gəlişdirə bilmirsə, özünü düşünməyə məcbur eləmək istəmirsə, burda kişinin nə günahı? Amma nə möhtəşəm qadınlar olub Yer üzündə…

***

Bu qadının müasir bioqraflarından biri qeyd edir: "…Tarixdə az-az simalar ola bilər ki, onun qədər nifrətə tuş gəlsin. Ona yönəlmiş ittihamların heç biri kimsəyə qeyri-adi görünmür və tarixçilər də dedi-qoduları fakt kimi yazırlar". Əslində burda romalıların siyasi ambisiyalarının xüsusi çəkisi var. Hər zaman bütün tarixi mənbələrdə onun cinsəlliyi, dişiliyi önə çəkilir. Hətta görkəmli yazıçılar da ona bu aspektdən yanaşıblar. Təbii, bu amilin də öz yeri var. Amma Sezar da, Mark Antoni də onu yalnız məşuqə kimi yox, həm də ağıllı dost kimi sevirdilər. Unutmaq olmaz ki, Kleopatra həm də uzaqgörən dövlət xadimi, siyasi xadim idi. Baxmayaraq ki, ideyaları həyata keçmədi. Əslində Kleopatra həmin dövr kontekstində Şərqlə Qərbin birliyini arzulayan, Qərbin hegemonluğunu qəbul etmək istəməyən bir şəxs idi. Və maraqlıdır ki, Qərb (o zamankı təsəvvürlərdə Roma) dünyasının iki qüdrətli sərkərdəsini öz iradəsinə tabe edə bilən qadın həm də şərqli idi. İndiyə qədər də Qərb dünyası bunu ona bağışlamır. Roma tarixçilərinin fikrinə görə, qərblilər şərqlilərdən üstün sayılırlar. Və buna görə tanrılar da onlara hamilik edir. Halbuki Aksiyadakı savaşda Oktavian yox, Antoni zəfər çalsaydı, tarixi hadisələrə də münasibət başqa cür olardı. Axı qalibləri mühakimə etmirlər…

Kleopatranın mənsub olduğu Ptolomeylər sülaləsi Makedoniyalı İsgəndərin sərkərdəsi olmuş I Ptolomeydən başlayır. Və onların da böyük İsgəndərlə qan qohumluğu var. Bir vaxtlar təkcə Misirin yox, Liviya və Suriyanın, Fələstinin, Krım-Bosfor dövlətinin, yaxınlığındakı adaların da sahibi olan bu sülalə Kleopatranın doğulduğu vaxt öz qürub çağlarını yaşayırdı. Roma bütün dünyaya öz iradəsini diktə edirdi və Misirin yalançı müstəqilliyi ona böyük xərclər bahasına başa gəlirdi. Siyasi intriqalar da Misir taxtını laxladırdı. Hər halda gözəl xanım atasının ölümündən sonra ona rəqib ola biləcək bacı-qardaşlarını aradan götürə bildi. Və bu vaxt tanrılar onun yoluna Yuli Sezarı çıxardılar. Kleopatranın 21, Sezarın 52 yaşı vardı. Gözəlliyi və ağlı ilə Sezarı məftun edən xanımın bir özəlliyi də cəlbedici idi – Böyük İsgəndərlə qohumluğu. Saraydaxili qovğalarda Sezarın onun tərəfini tutması çox mətləbləri həll etdi. Açıq şəkildə Roma imperiyasına müqavimət göstərən Makedoniyadan, Selevk çarlığından fərqli olaraq, Misir tam şəkildə işğal olunmadı. Sezarın məşuqəsinə çevrilən Kleopatra bu amildən istifadə edib Ptolomey monarxiyasının qüdrətini qaytarmaq istəyində idi. Plutarx onu belə təsvir edir: "Deyirlər ki, onun qeyri-adi gözəlliyi olmayıb, amma cazibəsindən qaçmaq da mümkün deyilmiş. Bu qadının gücü onun şəxsiyyətində, danışıq qabiliyyətində, qüdrətli ruhunda idi. O, nitqi ilə, hərəkətləri ilə ünsiyyətdə olduğu hər kəsi özünə tabe edə bilirmiş".

Deyilənlərə görə, xanımın Sezara təsiri çox böyük olub. Yeni təqvimin (Günəş təqvimi) yaranıb tətbiq olunması da, dənizlərarası kanalların qazılmaq ideyası da, Romada kütləvi kitabxanaların təşkili də Misir təcrübəsindən doğmuşdu. Ən əsası isə neçə əsrlik respublika ənənəsi olan Romada mütləq hakimiyyət ideyasını tətbiq etmək fikrini Sezara Kleopatra təlqin edib, deyirlər. Doğrudur, Sezar bu fikrini həyata keçirə bilmədi, amma Oktaviandan başlayaraq bütün sələfləri dövləti mütləqiyyət rejimində yönətməyə başladılar.

… Sonra Mark Antoninin də növbəsi gəldi. Antoni Kleopatranın üç uşağının atası idi. Bu amil də ona öz iradəsini diktə etməyə əsas verirdi. Həmin hadisələr haqqında oxuyan oxuyub, filmlərə baxan baxıb. Hər halda Kleopatranın həyatı tarixin ən parlaq səhifələrindəndi. İndiyə qədər də mübahisə, maraq doğurur. İndiyə qədər də kimsə də doğru-düzgün qiymətləndirə bilmir. Kim idi Kleopatra? Dəlicəsinə sevən qadın, yoxsa uzaqgörən dövlət xadimi? Böyük sənətkarların – Vergilinin, Horatsinin, Şekspirin ilham pərisi, yoxsa tanrı təcəssümü ilahə? Yenə tarixçilərin yazdığına görə, Oktavian Misiri işğal edəndə onu qəfəsdə Romaya aparıb xalqa göstərmək niyyətindəymiş. Kleopatra üçün təbii ki, ilan zəhəri daha məqbul olmalıydı…

***

Həmin bu epizod ruh etibariylə ona çox bənzəyən bir qadının şerində də var. Əgər biri dünyanın məşhur sərkərdələrini ram eləmişdisə, o biri sənət aləminin sayılan şəxslərini muma çevirmişdi. Həyatındakı bütün faciələrə rəğmən əyilməyən, kiçilməyən, xərclənməyən nəhəng qadın – Anna Axmatova.

"Mən Çarli Çaplinlə, Lev Tolstoyun "Kreyser sonatası" və Eyfel qülləsi ilə eyni ildə doğulmuşam. Nənəm Anna Yeqorovna Motovilovanın şərəfinə adımı Anna qoyublar. Nənəmin anası Çingiz xanın nəslinə aid tatar knyajnası Axmatova olub. Rus şairi olacağımı düşünmədən onun familiyasını özümə ədəbi təxəllüs götürdüm. On beş yaşım olanda əvvəllər görmədiyim, amma doğulduğum bağ evinin yanından ötəndə anam oranı mənə göstərdi. "Burda bir vaxt xatirə lövhəsi açılacaq" dedim. Mən şöhrətpərəst deyildim, sadəcə səfeh zarafat idi. Amma anamın qanı qaraldı: "Aman Allah, mən sənə heç tərbiyə verə bilməmişəm"".

Axmatovanın bioqrafiyasına bələd olanlar bilirlər ki, onun üçün toplumun qəbul etdiyi yalançı əxlaq, yalançı tərbiyə qavramları olmayıb. Axmatova ömrü boyu öz bildiyi, inandığı həqiqətlərə qulluq edib. Böyük istedadı ilə yanaşı, həm də xarakteri onu başqalarından ayırırdı, seçirdi. Ən tanınmış adamları ona baş əyməyə məcbur edən də bu idi. Bütün həyatı boyu növbənöv ittihamlarla qarşılaşmış, sarsıntılar keçirmişdi. Amma onu ən çox ağrıdan (mənə görə) kimlərinsə şer yazmağı əri Nikolay Qumilyovdan öyrəndiyini iddia etmələri idi. Axmatova bu barədə yazır: "Şairin xatirəsini səfeh dedi-qodularla təhqir etməyin. Əvvəl-əvvəl çox aciz şerlər yazırdım. Nikolay Stepanoviç bunu məndən gizlətmirdi də. Və məsləhət görürdü ki, sənətin başqa növləriylə məşğul olum, məsələn, rəqslə. 1910-cu ilin payızında Qumilyov Afrikaya getdi, tək qaldım. Çox oxuyurdum, çox gəzirdim, axtarırdım, tapırdım, itirirdim. Şerlər dalğa kimi gəlməyə başladı. Hiss edirdim ki, alınır. Elə bu vaxt təriflər eşitməyə başladım. "Gümüş əsr"in Parnasında necə tərifləyirlər, yəqin bilirsiniz və bu quduz, utanmaz təriflərə cilvə ilə "qəribədi, ərimin xoşuna gəlmir" dediyim üçün yadda qalırdı. Şişirdirdilər, 50 ildən sonra kiminsə memuarlarına düşürdü. Məqsəd Qumilyovu paxıl, poeziyadan heç nə anlamayan birisi kimi təqdim etmək idi. 1911-ci ildə Nikolay Afrikadan qayıdanda sözarası məndən şer yazıb-yazmadığımı soruşdu. "Yazırdım", – dedim. Oxumağımı istədi, qulaq asdı və dedi: "Sən şairsən, kitabını hazırla"".

Əslində Nikolay Qumilyovla Anna Axmatovanın münasibətləri çox mürəkkəb və ziddiyyətli idi. Hətta Qumilyovun şerlərində də bu görünür. Və o deyir ki, mən qadınla yox, cadugərlə evlənmişəm. Amma bu, onlara bir-birinin istedadını inkar etməyə əsas vermir. Ümumiyyətlə, ömrü boyu münasibətdə olduğu kişilər Axmatovanın güclü iradəsinə tabe olmağa məhkum idilər. Ətrafındakı insanları o özü seçirdi. Sonda da özü qoyub gedirdi. Gənclik, yetkinlik illərini dolu-dolu, istədiyi kimi yaşamışdı. Amma sonra Stalinin istəyi ilə yaşamağa başladı, digər milyonlar kimi. Yaxınlarını güllələdilər, həbs etdilər, sürgünə göndərdilər. Həmin illərdə "Rekviyem" yazılır: "Dəhşətli Yejov (o illərdə daxili işlər komissarı-red.) illərində Leninqradın zindan növbələrində on yeddi ay sürünmüşəm. Günlərin bir günü bu növbədə məni tanıdılar. Dodaqları soyuqdan göyərmiş bir qadın əyilib pıçıltıyla soruşdu:

– Siz bütün bunları təsvir edə bilərsinizmi?

– Bilərəm, – dedim.

Həmin anda onun nə vaxtsa insan sifəti olmuş üzündə təbəssümə bənzər bir kölgə yarandı".

Məktəbdə oxuduğum illərdə ədəbiyyat dərsində bizə "Zvezda" və "Leninqrad" jurnalları, Anna Axmatova və Mixail Zoşşenko haqqında qərarları keçirdilər. Amma demirdilər ki… 1946-cı il 14 avqust qərarı. Anna Axmatova şöhrətinin pik nöqtəsindədi və qərar gəlir… Yazıçılar İttifaqından çıxarılır, kitablarının çapı qadağan edilir, aclıq çəkən şairəyə Boris Pasternak çox çətinliklə Litfonddan pul ala bilir. Yeganə oğlu üçüncü dəfə həbs olunur. (Lev Qumilyov xatirələrində yazır ki, mən həbsxanada hamının əvəzinə yatmışam. Atamın da, anamın da, özümün də). Həmin illərdə Axmatova ilə dostluqdan qorxmayan bir aktrisa xatırlayır ki, o qərardan sonra yaşadığı evə getdiyimdə Anna Andreyevna divanda uzanıb gözlərini yummuşdu, ağır-ağır nəfəs alırdı. Məni görüb başını qaldırdı: "Sən bilmirsən tanklarını Berlin küçələri ilə sürən qüdrətli dövlətə ahıl bir qadının döş qəfəsinin üstündən keçmək nəyə lazım idi?" Əslində Axmatova cavabı özü bilirdi. Əgər şairin şöhrəti tiranın şöhrətini üstələyirsə, təbii ki, ondan qorxurlar.

Axmatovanın çox maraqlı xatirələri var, çünki çox zəngin həyatı olub. Paris xatirələrində Axmatova Sartrın fikirlərindən iqtibas gətirir. Mən də onu xatırlayacam, daha doğrusu, ömrünü ona həsr eləmiş Simona de Bovuarı…

***

XX əsrin ən müəmmalı və ən qalmaqallı ədəbi cütlüyü: Jan Pol Sartr-Simona de Bovuar. Müasirləri xatırlayırlar ki, Sartrın üzünə baxmaq istədiyi yeganə qadın Simona olub. Zərif cinsin digər nümayəndələri isə onun baxışlarını boğazdan aşağıda hiss ediblər. Rəsmi nigahları olmasa da, ömürləri bir yerdə keçib və hətta eyni məzarda dəfn olunublar.

Hər halda çox maraqlı cütlük idi, ilk baxışdan bir-birinə uyğun gəlməsələr də. Sartr zahirən çirkin, xasiyyətcə qaba idi. Simona yaraşıqlı, yaxşı tərbiyə almış birisi. Çirkinliyinə baxmayaraq, Sartrın çoxsaylı sevgililəri həmişə gözəl qadınlar idi. Simonadan isə kişilər qorxurdu. Onları bir-birin bağlayan isə ruh yaxınlığı, intellekt idi. Amma bu münasibətlərdə aparıcı mövqe Sartra məxsus idi. Baxmayaraq ki, Simona çox keyfiyyətlərinə görə ondan yuxarıda dayanırdı. Görünür, xanım Bovuar nə qədər feminist olduğunu iddia etsə də, sona qədər bu ideyaya sadiq qala bilmirdi. Və müstəbid Sartr onun qadın damarını tuta bilmişdi. Simona özü etiraf edirmiş ki, məhbəsdə əzab çəkən məhbuslar kimi o da öz azadlığa məhkumluğundan əziyyət çəkir. Amma bu könüllü əzablardan ayrılmaq da istəməyib. Ərinin çoxsaylı eşq macəralarını udmaq məcburiyyətində olanda da. Ağlayıb zəiflik göstərəndə Sartr onu Monmartrdakı gülsatan qadınlarla müqayisə edirmiş. Bu qədər güclü qadın belə istehzalara niyə dözürmüş? Axı o da Avropanın ən məşhur yazıçılarından biri idi. Və 36 illik birlikdəlikdən sonra evsiz-eşiksiz Simonanı ərinin kandarına yaxın qoymayan əlcəzairli məşuqə ilə saçyoldusuna çıxmaq məcburiyyəti… İnsan qəlbi çox böyük müəmmadı. Amma son günlərinə qədər Sartrın ən böyük ehtiyacı Simona idi. Ölümündən bir az əvvəl dediyi sözlər isə qadını çox ağrıtdı: "Mən indi anlamışam ki, məhz sən mənim qabırğamdan yaradılmısan". Halbuki Simona bütün ömrünü bu fikrin yanlış olduğuna isbat üçün xərcləmişdi.

***

Bayramdı, qadınların bayramı. Mən də öz ruhuma yaxın olan, sevdiyim bəzi qadınları xatırladım. Onu da bilirəm ki, oxucularımın böyük əksəriyyəti kişilərdi. Bizim qadınlar çox xoşbəxtdirlər. Beyinləri işləməsə də, kişilərimiz yarım milyon dollarlıq SMS-lər göndərirlər onlara. Oxuyub-öyrənmək nələrinə lazımdı, zatən hər şeyləri var. Qabırğa teoriyası bizim məmləkətdə məqbuldu. Kim nə istəyir düşünsün, əgər düşünmək qabiliyyətləri varsa…

8 mart 2008-ci il

"Ədalət" qəzeti