(davamı) 

Pərvin Etisaminin atasına olan dərin sevgisi şeirlərinin ana xəttini təşkil edir. 1938-ci ilin yanvarında Yusif bəy vəfat edir. Ən böyük öyrətməni və himayə edənini itirmək, onu daha artıq təcridə və ədəbi çalışmalardan uzaqlaşmağa yönləndirir. Atasının ölümü onu o qədər təsirləndirir ki, hər kəsdən irtibatını kəsərək təkliyə qapanır. Bu hadisədən sonra qələmə aldığı şeirlərinin hamısı minor ruhludur.

1941-ci ilin Mart ayında yatalaq xəstəliyinə yoluxaraq Novruz bayramı günlərində evində yatağa düşür. Həmin günlər qardaşı Əbülfəth Etisami Pərvinin şeir divanının ikinci nəşrini çapa hazırlayırdı. Pərvinin durumu günbəgün ağırlaşır və deyilənlərə görə həkimin səhlənkarlığı şairin müalicəsini və sağalmağını daha da çətinləşdirir.

 

1941-ci il aprelin 4-də, həyatında yalnız 34 bahar yaşamış şairə anasının qollarında can verir. Nəşini Tehrandan Qum şəhərinə aparıb həzrəti Məsumənin hərəmində yerləşən ailə məzarlığında, atasının yanında torpağa tapşırırlar. Pərvinin ölümündən sonra onun öz xətti ilə yazılmış bir şeiri tapılır. Sanki şair gözlərini əbədi yummadan bunu belə bir başlıqla qələmə almışdır: "Bu qitəni öz məzar daşıma yazmışam”! Yazılış tarixi bəlli olmayan həmin şeir Pərvinin qəbrində həkk olunub. Ədəbi yaradıcılığının ən parlaq zamanında vəfat etməsi sevənlərinin qəlbini hər zaman göynədir.

Pərvinin ədəbi-kültürəl toplumda özəl yeri olduğuna daxmayaraq, hökümət ona rəsmi və layiqli anım mərasimi düzənləməyə icazə vermir. Yalnız bir il sonra 1941-ci ilin aprelində Pərvinsevərlərin səyi ilə onun adına layiq törən baş tutur.

 

Ona olan ümumxalq sevgisinin mayasında bu gəncəcik xanımın-şairənin,vətəndaşın heç də hər yaradıcı şəxsdə bulunmayan bütövlüyü, tam kamil insan olması dayanır. Hərtərəfli təminatlı ailənin, ocağın övladı olmasına rəğmən dünya malından tamamilə imtina etmiş, özünü bütünlüklə xalqın, əzilən zümrənin hüquqlarının qorunmasına həsr etmişdi.

 

Pərvin Etisami nəzmində biliyə olan güclü meyldən, maraqdan, zülm və despotizmlə mübarizədən bəhs olunur. O, sosial məsələlərə toxunur, sadə insanlara, imkansızlara, məzlumlara rəğbət bəsləyir. Şairə şeirlərində açıq danışa bilmir (bəlkə də danışmır), təşbehlərdən geniş istifadə edir. Onun şeirlərinin əksəriyyəti dialoq və ya "monasare” (xüsusi qəsidə; iki xəyali rəqib arasında bir növ mübahisə) prinsipiy üzərində qurulub. Divanında insanlar, heyvanlar, bitkilər və hətta iynə-sap kimi bir çox əşyalar arasında 70 duruşmanı saymaq olar. Onun şeirlərində təlim-tərbiyənin, öyüd-nəsihətin, bilgi və öyrənmənin, zalımın qarşısında dayanmağın və məzluma dəstək olmağın, əxlaq və mənəviyyatın, bir sözlə toplumsal dəyərlərin böyük önəmi vardır. Şairin sadə və axar dili onun şeirinin daha qalarğı olmağına zəmin yaradaraq gözəlliyini iki qat artırmışdır. Fars ədəbiyyatı üzrə yazıçı və tədqiqatçı Səid Nəfisi Pərvin haqda belə yazır:

"Mənim gördüyüm və hər zaman müşahidə etdiyim Pərvinin çox sakit siması vardı. Özəl vüqar və dözümlə cavab verərdi. Onda tələskənlik və səbirsizlik kimi halları heç vaxt görmədim. O, baxışlarını çox zaman yerə zilləyərdi. Mənim yanımda onun güldüyünü xatırlamıram. Onun poeziyasına heyran olduğumu bildirəndə o, bunu çox sakit və təvazökarlıqla qarşılayardı. Nə həyəcanlanardı, nə də bir söz deyərdi. Onun bir dəfə də olsun öyündüyünə, özünü üstün tutmasına dair hər hansı eyhamına belə rastlamadım.”

 

Ustadlarından olan Səid Nəfisinin Pərvin haqda söylədiyi fikirləri şairə öz yaradıcılığı ilə təsdiqləyir. Yalnızlığına olan sevgisi və təvazökarlığı nədəni ilə, ölümündən sonra tapılmış və məzar daşına qoyulmuş şeirdən başqa, şair başqa şeirlərində heç zaman özü barədə danışmayıb. Məşhur şeiri isə tək Pərvin Etisaminin deyil, bütünlükdə şərq dünyası qadınlarının həyat kodeksini simvolizə edən şüara çevrilib.

 

     Ey gül, bağ ara təhlükədən qeyri, nə gördün?

      Neştər kimi sözdən, ləkədən qeyri, nə gördün?

  Bəsdir bu qədər parladın ulduz kimi, ey ləl.

    Yoxdur olanın, səksəkədən qeyri, nə gördün?

Düşdün çəmənə, leyk nəsibin qəfəs oldu,

     Ey quş, burada mərəkədən qeyri nə gördün?

 

Pərvinin daha çox məşhur və sevilən şerləri içində bunları saymaq olar: "Gözyaşı incisi”, "İki damcı qan”, "Yetimin gözyaşı”, "Sarımsaq və soğan”, "Yoxsulluq qəmi”, "Çalışma və əməl etmə”, "Ey kiçik quş”. Çox maraqlı və fərdi üslub yaradan şairə soğan və sarımsağı belə danışdırır:

 

Sarımsaq söylədi soğana bir gün,

Pis qoxun ətrafı doldurmuş, düşün!

Soğan söylədi ki, dinlə, sarımsaq,

Sən öz ayıbından xəbərsizsən, bax!

 

2005-ci ildən etibarən hər il mart ayında İranda "Pərvin Etisami Qadın Filmləri festivalı” keçirilir. Bu festivalda yalnız qadın kino rejissorların çəkdikləri qadın mövzulu filmlər nümayiş etdirilir. Bu kinofestivalda iştirak edən filmlərin mövzusu ailənin təməlinin möhkəmlənməsində qadınların roludur. 2011-ci ildə Suriyanın Dəməşq şəhərində "Pərvin Etisami- nümunəvi ədəbiyyatçı” adlı seminar keçirilib.

2012-ci ildə Təbrizdə "Azərbaycan tarixi” adlı xalça toxunub.Hazırda Təbriz şəhər muzeyində saxlanılan xalçanın toxunulmasına iki il vaxt sərf olunub. Xalçanı Azərbaycanın tarixi abidələri və tanınmış simalarından Şəhriyar, Bağırxan, Səttarxan, Zeynəb Paşa, Pərvin Etisaminin şəkilləri bəzəyir.

Bu gün Pərvin Etisaminin Təbrizdə yerləşən ata evi 28 mart 2006-cı ildən etibarən ölkənin milli miras siyahısına keçərək "Pərvin Etisami evi” adlandırılıb və təqvimdə hər il Mart ayının 16-sı "Pərvin Etisamı” günü kimi qeyd olunur. Bu qədim ev Pərvin Etisaminin şəxsi olub. Ev XIX əsrdə Qacarlar dövründə tikilib. Digər hissəsinin tikilməsi isə Pəhləvilər dövrünə təsadüf edir.

 

 

Hazırda evin yalnız pəhləvilər dövründə tikilən hissəsi salamat qalıb. Ev Çaykənarı xiyabanında yerləşir. Həyətindəki divarlarda Təbrizin görkəmli şəxslərinin şəkilləri əks olunub. Evin girişində isə pilləkənləri qalxan halda təsvir olunmuş Pərvin Etisaminin heykəli qoyulub. Pərvin dərvişanə həyata üstünlük verib desəm, mübaliğə etmiş olmaram. İyirmi səkkiz yaşında ailə qurması və şox tezliklə də ayrılması çox mətləblərdən xəbər verir. Özündən təxminən bir əsr əvvəl doğulan və İranın ən məşhur şairəsi titulunu daşıyan Tahirə Qürrətül-Eyn kimi etiraz etmişdimi görəsən? Zərrintac Tahirənin üsyanı, etirazları məlumdur. Yalvarışları, dirənişləri nə yazıq ki faydasız oldu və istəməsə də əmisi oğlu ilə ailə qurmalı oldu. Bəs Pərvin necə? Özündən yaşca böyük olması ehtimalı olan qohumu-atasının əmisi oğlu ilə sevgiyə əsaslanmayan qurduğu ailə nə üçün idi? " Yaşın keçir, oğul-uşaq sahibi olmaq lazımdır” danlaq, öyüd-nəsihəti idimi görəsən? Həm ata, həm də ana tərəfdən ədəbiyyatla birbaşa bağlı olan ailənin övladı olması bu ehtimalın olmasını azaldır. Bəs onda xarakterinə daban-dabana zidd olan, sərt xasiyyətli, ciddi hərbi nizam-intizamı evində də sərgiləyən Fəzlullah bəylə nədən evləndi? Şərqin məşhur göbəkkəsdi ayini bu ailələr arasında da vaqe olmuşdumu? Nədənsə bu barədə heç bir kəlmə də olsa məlumat yoxdur. Atasının istəyi, məsləhəti üzərinə dinməz-söyləməz ər evinə köçməli olmuşdumu? Bu qədər təhsil, mədəniyyət aşiqi biri göz bəbəyi olan qızının rəyini soruşmadan bu addımı atardımı? Bu da inandırıcı görünmür. Özüylə bir çox sirri də aparan Pərvin bizi ehtimallarla, fərziyyələrlə baş-başa buraxdı.

 

  Xoşdürür kim sinədə dürri-məanı saxlamaq,

 Yox olurkən ömrü daim cavidanı saxlamaq.

Əqlilə evraq-i dünyaya girərkən, ey könül!

Eşqi də bir sirr kimi içdə nihanı saxlamaq.

         Can bağında anbaan əkmək gərək min türlü rəng,

 Ol könül bağında yetkin bağbanı saxlamaq.

    Eşq üçün bəslər ikən sirlərlə dolğun bir könül,

  Ərmağan ol yar üçün sevdalı canı saxlamaq.

 Mənəviyyat aləmində parlayarkən gün kimi,

   Zülmətin bağrın dələn nuri-xüdanı saxlamaq.

        Batilə meyl etməz oldun, Pərvin, ol üzdəndi kim,

     Məhrəmi-yar oldun, ol mülki-bəqanı saxlamaq.

 

 

Mülki-bəqanı-əbədi var olanı qoruyub saxlamağa can atan Pərvin dünya malından gözünü çəkmişdi. Onda diqqətimi çəkən ən önəmli məqam üsyankar ruhlu insanların əksəriyyətinə xas olan halları müşahidə etməməyimdir. Qəlbinin dərinliyində olan ehtiras, hiddət, etiraz, təlatümü səssizcə kağız üzərinə köçürər və bununla da çoxmilyonlu oxucuları üçün necə deyərlər bir orduya bərabər bir missiyanı həyata keçirərdi.

Pərvin Etesami həqiqətən də böyük İran şairəsidir. O, fars qadın poeziyasını yeni səviyyəyə qaldırmağı bacardı. Pərvin Etisaminin qadın ədəbi yaradıcılığının inkişafına verdiyi töhfəyə görə hər il İranda qadın yazıçılar adına Ədəbiyyat Mükafatı verilir. Qaliblərə mükafatlar hər il 15 mart Pərvin Etisaminin Anım günündə verilir. İranın bir çox şəhərlərində onun şərəfinə abidələr ucaldılıb və bununla yanaşı ölkədə tez-tez onun şeirlərinin müxtəlif sərgiləri keçirilir. Etisaminin şeirləri İranda məktəb proqramına daxildir. Çox təəssüflər olsun ki, bizdə nəinki məktəb proqramına, hətta dərsdənkənar oxu proqramına da daxil edilməyib. Bu qədər məşhur təmsil ustasının, didaktik nəzm sənətkarının bir bəndi belə bizim tədris proqramımızda işıqlandırılmayıb. Bu biganəliyə, ögeyliyə nə zaman son qoyulacaq görəsən? Əminliklə deyə bilərik ki, Pərvin Etisami XX əsrdə öncə fars, sonra isə digər ölkələrin poeziyasının inkişafında mühüm rol oynamış sənətkardır.

 

 

Onun "Bir yetimin göz yaşı” şeirini Dmitri Karatayevin rusca tərcüməsində oxudum. Çox axtardımsa da, dilimizdə tapa bilmədim. Bizim dilə etdiyim hərfi tərcümənin mətni isə elə bu günkü durumumuza bənzədi. Bu da alnımıza yazılan taledir ki, dili bir, qanı bir, canı bir olan xalqımız bölünüb ikiyə, yarısı rusun, yarısı farsın təsirində yaşayıb, yaradıb, formalaşıb, yadlaşıb. Mənim də məzunu olduğum Bakı Dövlət Universitetinin bir aliminin İranda beynəlxalq elmi festivalda fəal iştirak etməsini oxudum. Və öyrəndim ki, Pərvin ədəbi şəxsiyyətinə həsr olunmuş "Ləldən parlaq” adlı kitab nəşr olunub və burda şairənin bir neçə şeiri yer alıb. Amma interneti ələk-vələk etsəm də onlardan əsər tapa bilmədim. Müasir günümüzün informasiya tələbatını demək olar ki, internet portallarının ödədiyini nəzərə alsaq, nə alınan bu mükafat, nə də o konfransda olan iştirak məni sevindirmədi. Pərvin Etisamini oxumaq istəyənlər universitetə üz tutub müəllifdən material istəməlidirlərmi? Niyə ingilis, rus dillərində Güneyli ədiblərimiz haqqında olan məlumatlar Azərbaycan dilindən qatbaqat çoxdur? Hər il Şərqşünaslıq fakültəsinin fars filologiyası şöbəsini bitirən məzunlar var. Onlara Arazın o tayında qalan söz ustadlarımızın yaradıcılığını türkcəmizə çevirməyi tapşırırlarmı görəsən?

 

 

Və əgər bu missiya həyata keçirilirsə, niyə internet axtarışları zamanı qarşımıza heç nə çıxır? Yazılanlar, görülən işlər arxivlərdə qalmaq üçündürmü? AMEA-nın gördüyü işlər də yəqin yox deyildir. Amma axtarış nəticəsi yenə də əleyhimizə. Yəqin ki, bu işin operativ və fayda verəcək şəkildə həyata keçirilməsi zamanı da gələcək. Pərvinin ömür və yaradıcılıq yolu, yazdıqlarının və yaşadıqlarının geniş oxucu kütləsinə, çağdaş gəncliyə çatdırılması vətənsevər tərcüməçilərin qələminin yolunu gözləməkdədir. Dərin inam hissiylə demək istəyirəm ki, ikiyə bölünmüş bir xalqın birliyi yalnız mədəni körpülər vasitəsilə mümkündür ki, onun da yolu maksimum dərəcədə məlumatlandırmaqdan keçir.

 

Kəmalə Səlim Müslümqızı

qadinkimi.com