Feminizm ideologiyasının meydana gəldiyi gündən bu günə qədər dəyişikliklərə uğraması onun müxtəlif qollarının ortaya çıxması ilə nəticələnib. Feminizmin ilk dalğası XIX əsrin ortaları - XX əsrin əvvəllərində meydana gəldi. Bu dalğanın əsas məqsədi qadınların seçki və digər hüquqları uğrunda mübarizəydi.  

Bu yazıda feminizmin müxtəlif qolları və hərəkatları, onların hədəflərindən bəhs edilir. Çünki feminizm bir elmdir və bir çox hallarda onunla bağlı araşdırmalarda başqa elm sahələrinə də müraciət edilir. Bunlardan biri də ekologiya və fəlsəfə ilə əlaqəli inkişaf edən ekofeminizmdir. 

Ekofeminizm qadınların və təbiətin istismar olunmasının bir-birilə əlaqəli olduğu fikrini irəli sürərək, qadınların da yaşıl hərəkatda fəallığını vacib hesab edir. Ekofeminizmin digər bir önəmli fikri atamərkəzli sistemlərdə qadının təbiətə (və qapalı, xüsusi məkana), kişinin isə mədəniyyətə (və sosial həyata) daha yaxın hesab olunmasıdır.

 

İrqçilik əleyhinə olan feminizm dil, din və irq fərqi olmadan bütün qadınların mübarizəsindən bəhs etsə də, bəzən müxtəlif azlıqların problemlərinə məhəl qoymamaqda ittiham olunur. İrqçilik əleyhinə olan feminizm bu mübarizənin yalnız ağ orta sinif qadınlarla məhdudlaşdırılmamasına və fərqli irqlərdən olan qadınları da əhatə etməsinə diqqət çəkir. Bu feminist hərəkata seksizm, irqçilik və sinif zülmü ilə mübarizə daxildir.

"Feminizm” terminini "qadınlıq” ifadəsinə alternativ olaraq ilk istifadə edən  yazıçı və şairə Alice Walker olmuşdur. Bu əvəzləmədə fərqli irqə mənsub və müxtəlif mənşəli qadınların hüquqlarının qorunması nəzərdə tutulmuşdu. 

Liberal feminizm feminizmin digər qollarına nisbətən daha əvvəl ortaya çıxdı; tarix boyunca sufrajistlər hərəkatı ilə əlaqələndirilib. Məqsədi qadınlara kişilərlə bərabər hüquq və imkanlar verməkdir: təhsil almaq, işləmək və kişilərlə bərabər siyasi həyatda iştirak etmək, eyni zamanda cəmiyyətdəki rollarının yalnız evdar qadın və həyat yoldaşı rolları ilə məhdudlaşmadığını təmin etmək. Liberal feminizm qadınlara qarşı ayrı - seçkiliyin qarşısını alan qanunvericilik islahatlarını bu məqsədə çatmaqda əsas vasitə hesab edir. 

Hazırda liberal feminizmin əsas mübarizə üsulları qadınların maraqlarının təşkilatlanmasını təmin etmək, müvafiq qanunların hazırlanması, habelə böhran mərkəzləri və xüsusi problemlərlə mübarizəyə yönəlmiş dəstək qruplarının yaradılmasıdır. Liberal feminizm ideyaları müasir cəmiyyətdə daha çox yayılmışdır.

 

Marksist feminizm ideologiyası Karl Marks və Fridrix Engelsin fikirlərinə dayanır. Qadınlara edilən zülmü kapitalist və sinfi zülmün xüsusi bir hadisəsi hesab edərək, kişiləri qadınları istismar edən dominant sinif hesab edir. Marksist feminizm ideologiyası qadınlara edilən zülmü şəxsi mülkiyyət institutları ilə əlaqələndirir və qadınların azad edilməsini proletariatın sinfi mübarizəsinin bir hissəsi hesab edir.

Kişi dominantlığının ən vacib mexanizmi qadın cinsiyyətliliyinə nəzarətdir. Məşhur feminist Katherine McKinnon deyir: "Marksizm üçün əmək nədirsə, feminizm üçün də cinsiyyət odur". 1960 -70-ci illərdə marksist feminizm nəzəriyyəçiləri ev qadını əməyi problemini də qaldırdılar.

Marksist feminizmə ən yaxın meyil sosialist feminizmdir. Bu meyil qadının patriarxat və kapitalizm quruluşları tərəfindən ikiqat zülmə məruz qaldığı fikrini irəli sürür. Sosialist feminizmdə qadınları sıxışdıran sistemə "kapitalist patriarxiyası" deyilir.

Pop feminizm feminist fikirlərin pop mədəniyyətinə nüfuz etməsi və geniş auditoriyaya yayılmasıdır: Nigeriyalı yazıçı Cimamanda Ngozi Adichi'nin TED mühazirəsindən istifadə edərək "Hamımız feminist olmalıyıq" ifadəsini mahnısında istifadə edən Beyonce, BMT-nin xoşməramlı səfiri olan və feminist kitab klubunu açan Emma Watson və ya qadın və kişi arasındakı maaş bərabərsizliyi mövzusunda esse yazan Jennifer Lawrence. Pop feminizm cinsi ayrı-seçkilikdən tutmuş cinsiyyət kimliyi məsələlərinə qədər bir sıra problem və məsələlərə toxunur. Pop feminizm tez-tez feministlər tərəfindən tənqid olunsa da, müsbət cəhətləri də təqdir olunur. Çünki feminist fikirlərin yaxınlaşa bilmədiyi tamaşaçı kütləsini pop feminizm cəlb edə bilir.

 

Postmodernist feminizm qadın/kişi ikili sistemini tənqid edir, daha mürəkkəb və çoxşaxəli cinsiyyət sistemi naminə bu cinsiyyət sistemindən və onun sərhədlərindən imtina etməyə çalışır. Bu sahədə əhəmiyyətli araşdırmaların müəllifi amerikalı filosof Judith Butler insana bioloji cinsiyyətə uyğun davranmağı əmr edən cinsiyyətin necə bir mədəniyyət əlaməti olacağını təhlil edir. O, cəmiyyəti heteronormativ hesab edir və cəmiyyətin gender normalarına uyğun olmayan hər hansı bir üzvünü qəbul etməkdən imtina edir. 

Post - kolonial feminizm əsasən ağ orta sinif qadınların hüquqlarını qoruyan Qərb feminist fikirlərə qarşı fikir kimi meydana gəldi. Üçüncü dünya ölkələrində yaşayan qadınların problemlərinə və post - kolonial mədəniyyətlərdə yaşayan qadınların həyatına diqqət yönəldir. Bu nəzəriyyə patriarxal və müstəmləkə zülmü arasında paralellər çəkir: patriarxal cəmiyyətdə qadınların həyatı əsasən müstəmləkə ölkələri sakinlərinin həyatına bənzəyir. Müstəmləkə ölkələrində yaşayan qadınlar həm gender əsaslı zülm, həm də müstəmləkə zülmü ilə qarşılaşmışlar. Post-kolonial feminizm fərqli irqlər və fərqli mənşəli qadınların bənzərsiz təcrübəsinə və unikal problemlərinə diqqət çəkir.

Psixoanalitik feminizm bərabər hüququn yalnız islahatlar sayəsində qurulmasının mümkünsüzlüyünü vurğulayır. Çünki bərabərsizlik insan psixikasının dərin qatlarında gizlənir. Eyni zamanda psixoanalitik feminizm şüursuzluq nəzəriyyəsini inkişaf etdirir və qadınlara özlərini natamam hiss etdirən penisə olan paxıllıq haqda təsəvvürləri tənqid edir. 

Radikal feminizmin əsas məqsədi qadınları özünə tabe edərək istismar edən patriarxal sosial strukturlardır. Onlar patriarxal gender münasibətlərini qadınların istismarında başlıca səbəb hesab edirlər. Radikal feminizm cinsəllik, ailə münasibətləri və müxtəlif səviyyələrdə patriarxallıqla mübarizə aparır. Öz aktivlikləri ilə tanınan radikal feministlər qadın hərəkatlarının mövcudluğunun zəruriliyini vurğulayır, eyni zamanda bütün kişilərin qadınları sıxışdırmaqda və patriarxiya mexanizmlərini genişləndirməkdə maraqlı olduqlarını iddia edirlər. 

Separatçı  feminizm 1970 - ci illərdə radikal feminizmin ən geniş yayılmış qoludur. Onlar kişilərdən fiziki, psixoloji, emosional və mənəvi ayrılma fikrini təbliğ edirlər. Separatçı feministlər heterosesksual münasibətlərə qarşı çıxırlar və inanırlar ki, kişilər feminist hərəkata heç bir fayda gətirə bilməz və yalnız patriarxal münasibətlərin qurulmasına dəstək olurlar. Bu hərəkat Roxanne Dunbar tərəfindən təsis edilən "Hüceyrə 16” təşkilatı ilə başladı. Təşkilatın proqramına cəbhəçilik, ayrılıq və özünümüdafiə təlimləri daxil idi. Lezbian münasibətləri heç vaxt "Hüceyrə 16”-nın tərkib hissəsi olmasa da, lezbiyan separatizmin əsasını qoyan da məhz bu təşkilat oldu. Separatçı cəmiyyətlər bu gün də yaranmağa davam edir.

Pozitiv seksual feminizmə görə, qadınların öz seksuallıqlarından istifadə etmək və kişilərlə bərabər seksdən həzz almaq hüquqları var. Onlar təhlükəsiz və məcburi olmayan seksin tərəfdarıdırlar və slatşeyminqlə (ingiliscədə, "slat” – fahişə, "shaming” – utanma deməkdir. Feministlərin son dövlərdə itifadə etdikləri ifadədir. Qadın cinsiyyətinə ünvanlanan söyüşləri nəzərdə tutur) mübarizə aparırlar. Seks işçiliyinin ləkələnməsinə qarşı çıxırlar və seks işçilərini ilk növbədə, hüquqları qorunmalı olan şəxslər kimi qəbul görmələrini istəyirlər. 

Onları bəzən seks-neqativ feministlərlə müqayisə edirlər: ikincilər seksin bir iş növünə çevrilməsinə qarşı çıxırlar. Eyni zamanda fahişəlik, pornoqrafiya və cinsiyyətdən hər hansı məhsulun satışı üçün istifadə edilməsinə qəti etiraz edirlər.

İlk baxışda zidd olan bu fikir arasında ümumi cəhətlər də var: hər iki cərəyanın nümayəndələri cinsi zorakılığa və qadın seksuallığının istismarına qarşı çıxır, amma bu problemlərin həlli üçün müxtəlif üsullar seçirlər.

Liberal feminizm Böyük Britaniya və ABŞ-da daha geniş yayılmış sufrajist hərəkatının ideyalarından yaranmışdır. Onların məqsədi qadınların kişilərlə hüquqi və siyasi bərabərliyinə nail olmaq idi. İqtisadi və siyasi sahələrdə qadınlara qarşı ayrı-seçkiliyə qarşı çıxaraq qadınlara seçki hüququ verilməsini tələb edirdilər. Sufrajist hərəkatı əvvəlcə dinc şəkildə (məsələn, parlament üzvlərinə və mütəşəkkil komitələrə məktublar göndərilməsi) aparılırdı, lakin bu hərəkətlər lazımi nəticə vermədikdən sonra daha qəddar metodlara əl atmaq məcburiyyətində qaldılar. Pəncərələri sındırdılar, daşlar atdılar, poçt şöbələrini atəşə tutdular və telefon naqillərini kəsdilər, həmçinin polislə qarşıdurmalarda iştirak etdilər və aclıq aksiyalarına başladılar. Sufrajistlərin əsas uğuru ümumdünya seçki hüququnun qəbul olunmasıdır (1920-ci ildə ABŞ-da, 1928-ci ildə Böyük Britaniyada).

Transfeminizm transgender qadınların hüquqları uğrunda mübarizə aparan və bir çox feminist cərəyanın bəhs etmədiyi cinsiyyət kimliyi məsələlərini qaldıran bir feminist cərəyandır. Transfeminist hərəkat seksuallıq və transfobiya ilə mübarizə aparır və ikili cins sisteminə (qadın/kişi) uyğun olmayan digər insanları dəstəkləyir.