– Qar soyuqdu, amma təmizdi. Elə romanın əvvəlində deyildiyi kimi – Qışın uzun gecələrində qara rəng ağ rəngi basdırmasın deyə təbiət "qar" düşünüb.  Maraqlısı odur ki, romanı yazandan sonra xatırladım ki, Orhan Pamukun da eyni adlı romanı var. Çox fikirləşdim və dəyişmədim.

 

 

 

 

  

 

  

– O, Nuru düşünür. Böyük bir missiyanın içində yenə də Nuru düşünür. Kitabın sadə mesajı var: Bütün dinlər və həqiqətlər yalnız insanın xoşbəxtliyi üçündür. Başqa heç nə...

 

– Bu, metaromandı. Hipertekstual strukturu var. Postmoderndən metamodernə keçid körpüsündə yazılıb. Əgər postmodernizm doqmaları dağıdırdısa, metamodernizm dəyərlərə səsləyir. Onlara yenidən baxır, alternativ təklif edir. Bu romanda ailə institutu, təhsil sistemi, din, mentallıq, sevgi, elm və demək olar  hər şey olduğukimi dağıdılır və yerinə yeni dəyərlər kodeksi yaradılır. Janr olaraq isə sevgi, mistika, ilahi, kult, elmi-kütləvi-nonfikşn və s. janrlarda kollaj qurulub. Ona görə bu əsər "niyə" sualından çox "necə" sualına cavab verə bilər. Rəşad Nurinin Fəridəsi "Qadın peyğəmbər" romanında necə verilib? Nur obrazında. "Niyə verilib"in cavabı həmin bu "necədə"di. Eyni taleyi yaşayırlar, eyni doqmaların qurbanıdılar. İkisi də çıxılmazlıq ucbatından freydizm subyektidi. Xalaoğluna, bibioğluna və s. meyllənmək, ərə getmək cəmiyyət barmaqlıqları arasında onlara özlərinin də xəbərləri olmadan verilən tək seçimdi. Bu romanın üslubu, cərəyanı onu klassik romançılıq qaydaları ilə təhlil etməyə imkan vermir. Mümkün deyil. 

 

– Bəli, düzdü. Sənət xilasdır. Təəssüf ki, siyasət bunu bəzən rədd edir deyə çıxış yolu yoxdu. İnsan xoşbəxt ola bilmir, çünki siyasətçilər bir sıra hallarda yazıçıları dinləməyib. Dinləsəydilər hər şey başqa cür olardı. "Savaş və Barış" əsərindən sonra savaşlar olmazdı, məsələn. 

 

– Çıxış yolu yazmaqdı. Ədəbiyyatın tarixinə göz atsaq görərik ki, ciddi ədəbiyyat saraylarda formalaşıb. Yazıçılar saray ailələrindən, zadəgan nəslindən, siyasi aristokratiyadan çıxıb. Ən sadə səbəbdən. Təhsil almaq, yazıb-oxumağı öyrənmək yalnız varlı ailələrin uşaqlarına əlçatan olub. Sadə xalqın təhsil almaq imkanı olmayıb. Təhsil lyuks sayılıb. "Saray şairi" anlayışının gerçək anlamı çox qədim reallığa söykənir. Zamanla sadə təbəqədən də yazıçılar çıxdığı və insanların burjuaziyaya olan nifrəti gücləndiyi üçün "saray şairi-yazıçısı" ifadəsi tənqidi motiv alıb. Ədəbiyyat yarananda onu yalnız kral çevrəsi oxuyardı. Xalq çox vaxt ədəbiyyat oxumayıb. Oxuya bilməyib. Ədəbiyyat oxuyan saray əhli onunla hesablaşıb, ədəbiyyata istirahət vasitəsi kimi baxıb, təsirlənib, bilgilənib. Krallar yazıçılardan gerçəkləri öyrəniblər. Baxın, çox uzaq keçmiş deyil. Andersonun "Kralın yeni geyimi" nağılı kralın öz əyanları ilə münasibətlərini və yan-yörəsinin onu necə hər kəsin gözü önündə çılpaq vəziyyətə salmasını göstərir. Buna rəğmən Anderson kralın sevimlisi olub. Bu nağılın süjeti Xuan Manuelin "Qraf Lukanor" kitabından götürülüb. Xuan Manuel özü 14-cü əsrdə İspaniyanın ən ciddi aristokrat ailəsində doğulub, kral nəslindən olub. Demək istədiyim odur ki, kralla-sarayla yazıçı-ədəbiyyat münasibətlərinin ciddi tarixi dayaqları var. Bu bağ ədəbiyyatın göstərdiyi reallıqlara görə qurulub həm də. Bağ qırıldığı andan dissident yazıçı obrazı formalaşmağa başladı. Dissident ola bilməyən yazıçı isə uyğunlaşmağa məcbur qaldı. Bu isə, məncə, həm ədəbiyyatın, həm sarayın ziyanınadı. 

– Həvva Yerdəki həyatın  yaranmasında birbaşa iştirak etdi. 

 

– Hansı həqiqətdən? Həvva həqiqəti öyrənmək istədi. Nədi almanın sirri? Niyə onu yemək olmaz? Və Adəmə dedi: Cəsarətli ol, dər və dad. Oşonun insan anlayışı ilə bağlı maraqlı fikri var: Adəmdən əvvəl də, onunla eyni zamanda da insanlar olub. Adəm ona görə ilk insan sayılır ki, ilk dəfə məhz o, Tanrıya etiraz edib. "Qaydalar pozmaq üçündü" deyimi qanunları pozmağı yox, bu mənanı verir: Kölə olma. 

 

–  Azadlıq varsa hər şey yaxşıdı, yoxdusa yox...